Η αλήθεια σπανίως είναι αγνή, και ποτέ δεν είναι απλή. The truth is rarely pure and never simple.
Oscar Wilde
Πρόλογος του μεταφραστή
Συνωμοσία + χρόνος = ιστορία. Έτσι λένε.
Αυτό το άρθρο γράφτηκε στις αρχές του 2015. Κάτι πάνω του με έκανε να το αποθηκεύσω αφού το διάβασα, με σκοπό μια μέρα να το μεταφράσω. Έκτοτε, το άρθρο αυτό εξαφανίστηκε από το ζωντανό διαδίκτυο για άγνωστους λόγους – το ανέσυρα με τη βοήθεια του πάντα χρήσιμου Wayback Machine που τραβάει «φωτογραφίες» σε τακτά χρονικά διαστήματα από όλο το διαδίκτυο και λειτουργεί σαν μιας μορφής ηλεκτρονική χρονομηχανή – της οποίας η αξία όσο περνάνε οι δεκαετίες γίνεται όλο και πιο σημαντική.
Όλοι οι σύνδεσμοι στη μετάφραση αυτού του άρθρου είναι και αυτοί Wayback σύνδεσμοι γιατί μεγάλο μέρος αυτών των άρθρων και των ερευνών απλά δεν υπάρχουν πια εκεί έξω.
Έχουν περάσει κάτι λιγότερο από 7 χρόνια, αλλά ήδη η χρονική απόσταση που μας χωρίζει από το 2015 όταν αποθήκευσα το άρθρο αυτό φαντάζει χαώδης. Παρά ταύτα, το άρθρο είναι τρομερά επίκαιρο, παρά τις αναφορές του σε μια άλλη εποχή. Σήμερα, η αίσθηση της ίδιας της πραγματικότητάς μας βρίσκεται σε κρίση, και πλέον ακόμα και ο όρος «συνωμοσιολόγος» θα μπορούσε να θεωρηθεί ευγενικός – πλέον μιλάμε με όρους «ψεκ». Προσεκτικός σκεπτικισμός σχετικά με το τι συμβαίνει στον κόσμο σε σχέση με την πανδημία και τα εμβόλια του COVID-19 και το ποια μπορεί να είναι τα κίνητρα πίσω από ορισμένες κινήσεις είναι αρκετός ώστε να σου κολλήσει η ταμπέλα του αντιεμβολιαστή. Ακόμα κι αν είσαι εμβολιασμένος.
Zώντας στην αρχή της εποχής του μεταπραγματικού (post-truth), όπου τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται, και ιδιαίτερα στη μέση αυτής της παράξενης πανδημίας που έχει ήδη αλλάξει τον κόσμο μας με τρόπους που θα ήταν ανατριχιαστικοί αν δεν τους είχαμε συνηθίσει ήδη, είναι σημαντικό να είμαστε κατάλληλα εξοπλισμένοι με κριτική διάθεση προς όλες τις μεριές. Πριν ονομάσουμε κάτι «θεωρία συνωμοσίας», να εξετάζουμε τα στοιχεία, όπως μας παροτρύνει ο συγγραφέας του άρθρου – και θα συμπλήρωνα εγώ: πριν ονομάσουμε κάτι «την αλήθεια που μας κρύβουν», να κάνουμε το ίδιο.
Έχετε υπόψην σας ότι η δημιουργία ψευδών και συνήθως υπερβολικών θεωριών για τη δυσφήμιση κινημάτων είναι μια υπαρκτή τακτική συκοφαντίας και αποπροσανατολισμού. Προσωπικά πιστεύω ότι οι θεωρίες περί της Επίπεδης Γης, των Reptilians και πολλών άλλων που είναι συνυφασμένες πια με τις «θεωρίες συνωμοσίας» είναι κατασκευάσματα μυστικών υπηρεσιών. Δεν έχω αποδείξεις σχετικά με αυτό, αλλά είναι η προαίσθηση μου.
Βεβαίως, στο 2021, κανένα στοιχείο δεν είναι «αδιάψευστο». Σε έναν κόσμο όπου υπάρχουν deepfakes, ούτε καν τα βίντεο δεν αποτελούν τεκμήρια για το οτιδήποτε, πόσω μάλλον όταν υπάρχει τεχνητή νοημοσύνη που μπορεί να γράψει μελέτες που να υποστηρίζουν ό,τι την προστάξετε – για να μην αναφέρω τι μπορεί να καταφέρει λίγο lobbying ή η στρατηγική εξαγορά ή και παραγγελία μιας επιστημονικής έρευνας.
Ας μην πάμε στον απλό, καθημερινό καπιταλισμό και τις αδερφικές σχέσεις που έχει με τις κυβερνήσεις, ο οποίος δεν χρειάζεται καμιά συνωμοσία για να φανερώσει το αδίστακτο του, καθ’ όλα νόμιμο πρόσωπο.
Σε αυτό το νοητικό τοπίο, το οποίο μου έχει προκαλέσει τεράστια σύγχυση, το καλύτερο που μπορώ να σας προτείνω είναι να μην πιστεύετε άκριτα ό,τι διαβάζετε ή βλέπετε. Να αναρωτιέστε “qui bono” – «ποιος ωφελείται» όταν μαθαίνετε για κάποια απόφαση ή κατάσταση που δεν σας κάθεται καλά ή δεν βγάζει νόημα.
Επίσης, μην ξεχνάτε να χρησιμοποιείτε και τη δική σας εμπειρία σαν εργαλείο νοηματοδότησης, μακριά από το διαδίκτυο, στον «πραγματικό κόσμο», για να βγάλετε συμπεράσματα, την ίδια σας τη λογική, την αμφισβήτηση – μερικές φορές την αμφισβήτηση της αμφισβήτησης.
Το άρθρο αυτό γράφτηκε για την Αμερική, αλλά αφού το διαβάσετε (και ελπίζω να το κάνετε, παρά το μέγεθος του), νομίζω θα συμφωνήσετε ότι ισχύει για όλες τις επικράτειες της Αυτοκρατορίας, όχι μόνο για το κέντρο της.
Ας υποθέσουμε ότι ένας άντρας παντρεύεται μια πλούσια γυναίκα, υπογράφει μια ασφάλεια ζωής για τη σύζυγό του και, στη συνέχεια, λίγους μήνες αργότερα, η γυναίκα πεθαίνει σε ένα φρικτό οικιακό ατύχημα. Ο άντρας στη συνέχεια παντρεύεται μια άλλη πλούσια γυναίκα η οποία πεθαίνει επίσης υπό παρόμοιες συνθήκες μετά από σύντομο χρονικό διάστημα.
Αυτό το σενάριο από μόνο του δεν παρέχει καμία απόδειξη για το οτιδήποτε, αλλά είμαι βέβαιος ότι έχετε ήδη συγκλίνει σε έναν πιθανό ένοχο. Ποιος δεν θα πίστευε ότι το πρώτο άτομο που θα έπρεπε να ερευνηθεί θα ήταν ο συζυγος; Για την ακρίβεια, εάν η αστυνομική υπηρεσία που ερευνούσε αυτούς τους θανάτους δεν λάμβανε υπόψην της τον σύζυγο, θα θεωρούταν εξαιρετικά ανίκανη. Θα έπρεπε να υπάρχουν πραγματικά αποδεικτικά στοιχεία ότι ο άντρας εμπλέκεται για να καταδικαστεί. Ωστόσο, θα υπήρχε σχεδόν καθολική ομοφωνία ότι κάτι ύποπτο συμβαίνει και ότι ο άντρας μάλλον εμπλέκεται.
Είναι το ακριβώς αντίθετο του τρόπου με τον οποίο οι Αμερικάνοι συνηθίζουν να μεταχειρίζονται αυτό που συνήθως αποκαλείται «θεωρίες συνωμοσίας», σύμφωνα με τον Lance deHaven-Smith, συγγραφέα του βιβλίου Conspiracy Theory in America, το οποίο είναι αναμφίβολα το βιβλίο που με έκανε να σκεφτώ περισσότερο απ’ ό,τι έχω σκεφτεί εδώ και χρόνια. Μόλις κάτι χαρακτηριστεί θεωρία συνωμοσίας, κάθε είδους ορθολογική εξέταση της περίπτωσης παύει να υφίσταται.
Για την ακρίβεια, η πιο διαδεδομένη αντίληψη σχετικά με τις θεωρίες συνωμοσίας είναι ότι ισοδυναμούν με προβληματική σκέψη, ψυχική ασθένεια ή δεισιδαιμονία. Ένας πληρέστερος ορισμός θα ήταν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας αφορούν οποιαδήποτε θεωρία σχετικά με αδίκηματα αξιωματούχων σε δημόσιους φορείς που δεν έχει ακόμα τεκμηριωθεί ακόμη από τους ίδιους τους δημόσιους φορείς.
Η χρήση του όρου «θεωρία συνωμοσίας» είναι ένα σχετικά πρόσφατο φαινόμενο. Ουσιαστικά επινοήθηκε το 1964 ως κοινή περιγραφή για οποιαδήποτε διαφωνία με την έκθεση της Επιτροπής Γουώρεν (Warren Commission) σχετικά με τη δολοφονία του Τζον Κένεντυ. Έκτοτε, η δημοτικότητα και η χρήση αυτού του όρου έχει φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Σύμφωνα με το Global Research:
«Μια αναζήτηση της LexisNexis στα πρακτικά ειδησεογραφικών προγραμμάτων για τις ημερομηνίες από την 1η Μαρτίου 2011 έως την 1η Μαρτίου 2014 αποκαλύπτει 2.469 χρήσεις του όρου «θεωρία συνωμοσίας/θεωρίες». Η διερεύνηση του χρονικού διαστήματος αποκαλύπτει ότι το CNN (586 μεταγραφές) και το MSNBC (382) ήταν οι κυριότεροι αναπαραγωγοί της φράσης, με το Fox News (182) να έρχεται τρίτο με διαφορά. Η υπηρεσία απομαγνητοφώνησης της αμερικανικής κυβέρνησης, US Federal News, έρχεται στην τέταρτη θέση, γεγονός που υποδηλώνει την επίμονη στρατηγική χρήση του χαρακτηρισμού σε συνεντεύξεις τύπου της ομοσπονδιακής κυβέρνησης και σε παρόμοιες εκδηλώσεις για να προωθηθούν οι επίσημες θέσεις και να διαλυθούν οι αμφισβητήσεις τους. Εθνικό Δημόσιο Ραδιόφωνο (NPR) κατατάσσεται στην πέμπτη θέση, με 115 περιπτώσεις.»
Κάπως ειρωνικά, ο όρος «θεωρία συνωμοσίας» διαδόθηκε από μια εκστρατεία διείσδυσης των ΜΜΕ της CIA που ξεκίνησε το 1967 η οποία στόχευε στη δυσφήμιση των επικριτών της Επιτροπής Γουώρεν και στο να τους παρουσιάσει σαν τρελούς. Μπορεί να μην με πιστεύετε, αλλά αυτό δεν είναι αμφιλεγόμενο σημείο: το σχέδιο περιγράφεται στο έγγραφο 1035-960 της CIA. Ούτως ή άλλως, η CIA έχει μακρά ιστορία χειραγώγησης των μέσων ενημέρωσης, η οποία έχει τεκμηριωθεί διεξοδικά από τον Carl Bernstein.
Με άλλα λόγια, θα μπορούσατε να πείτε ότι η προέλευση του όρου «θεωρία συνωμοσίας» ήταν η ίδια μία συνωμοσία!
Πραγματικές συνωμοσίες
Στο μυαλό της πλειοψηφίας, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι τόσο εξωπραγματικές που είναι παράλογο ακόμα και να τις περιεργάζεται κανίες – βρίσκονται, δηλαδή, έξω από το φάσμα του κανονικού και πολιτισμένου διαλόγου. Αυτό είναι περίεργο, διότι γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι συνωμοσίες μπορούν να υπάρξουν και έχουν υπάρξει: Watergate, Iran-Contra, MK ULTRA, τα συστηματικά ψέματα σχετικά με τα όπλα μαζικής καταστροφής του Ιράκ είναι μόνο μερικά εμπεριστατωμένα παραδείγματα.
Αφού σαφώς ορισμένες «θεωρίες συνωμοσίας» είναι πραγματικές, δεν είναι ανοησία να απορρίπτονται όλες οι θεωρίες σχετικά με τις δολοπλοκίες της ελίτ ως ψευδείς;
Ένα κοινό αντεπιχείρημα σχετικά με τα παραπάνω είναι ότι «όλο και κάποιος θα μιλούσε», που σημαίνει ότι οι συνωμοσίες δεν μπορούν ποτέ να παραμείνουν μυστικές επειδή κάποιος αναπόφευκτα θα κελαηδήσει. Πολύ συχνά, κάποιος όντως μιλάει, αλλά ο κόσμος απλά δεν ακούει: είναι πολύ απασχολημένος να τους κατηγορεί ότι είναι συνωμοσιολόγοι! Ή κάποιος θα μιλήσει αλλά ο κόσμος δεν δείχνει ενδιαφέρον. Πώς αλλιώς μπορούμε να εξηγήσουμε ότι το 49% των Αμερικανών πιστεύουν ότι ο Έντουαρντ Σνόουντεν είναι προδότης παρά το γεγονός ότι δημοσιοποίησε αποδεικτικά στοιχεία για μαζικά κυβερνητικά εγκλήματα, μεταξύ των οποίων και η παράνομη επιτήρηση;
Αλλά η ιδέα ότι «όλο και κάποιος θα μιλούσε», ότι θα ήταν αδύνατο για τους ιθύνοντες να κρύψουν επιτυχώς τη συνωμοσία τους, είναι βαθιά ελαττωματική. Σε τελική ανάλυση, οι κυβερνήσεις προφανώς και μπορούν να κρατούν μυστικά με επιτυχία. Για παράδειγμα, το Πρόγραμμα Μανχάταν (Manhattan Project) στο οποίο συμμετείχαν πολλές υπηρεσίες και χιλιάδες άτομα, κρατήθηκε με κάποιον τρόπο μυστικό από το κοινό έως ότου ο Τρούμαν να χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα κατά της Ιαπωνίας. Ακόμα και ο ίδιος ο Τρούμαν δεν γνώριζε για το πρόγραμμα μέχρι να περάσει μια ολόκληρη εβδομάδα από την ορκωμοσία του, παρά το γεγονός ότι ήταν αντιπρόεδρος των ΗΠΑ για χρόνια!
Εκτός αυτού, οι συνωμοσίες Watergate και Iran-Contra αποκαλύφθηκαν αποκλειστικά και μόνο επειδή κάποιον πιάσανε, και όχι επειδή κάποιος μίλησε. Καλύτερη επιχειρησιακή ασφάλεια θα μπορούσε να έχει διασφαλίσει αυτά τα μυστικά – και τα σκάνδαλα να έχουν αποτραπεί. Το γεγονός αυτό θα έπρεπε να μας κάνει να αναρωτηθούμε πόσες συνωμοσίες έχουν παραμείνει κρυφές!
Έπειτα, υπάρχουν και οι επιθέσεις «ψευδούς σημαίας» (false flag) ή προβοκάτσιας: μυστικές επιχειρήσεις που έχουν σχεδιαστεί για να κάνουν τον κόσμο να πιστέψει ότι η επιχείρηση διαπράχθηκε από κάποια διαφορετική οντότητα. Πολλές κυβερνήσεις ανά τον κόσμο έχουν παραδεχτεί ότι έχουν χρησιμοποιήσει επιθέσεις ψευδούς σημαίας. Δείτε εδώ για περιπτώσεις όπου κυβερνήσεις παραδέχτηκαν ανοιχτά ότι χρησιμοποίησαν τέτοιες επιθέσεις. Είναι ανατριχιαστικό. Και αυτές είναι μόνο οι περιπτώσεις που έχουν αποκαλυφθεί – πόσες άλλες άραγε δεν αποκαλύφθηκαν ποτέ;
Εν πάσει περιπτώσει, η άμεση απόρριψη του οτιδήποτε θεωρείται «θεωρία συνωμοσίας» είναι σοκαριστική υπό το πρίσμα της αμερικανικής ιστορίας. Εξάλλου, η Αμερική ιδρύθηκε κυριολεκτικά βάσει της θεωρίας συνωμοσίας ότι ο βασιλιάς Γεώργιος είχε σκοπό να εγκαθιδρύσει «μια απόλυτη τυραννία πάνω σε αυτές τις πολιτείες», όπως αναφέρεται στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Αυτό ήταν το νόημα της διάκρισης των εξουσιών – αν οι εξουσίες ήταν ανεξέλεγκτες, θα μπορούσαν πιο εύκολα να γίνουν αντικείμενο κατάχρησης. Φυσικά, αξίζει να σημειωθεί ότι οι άποικοι ζούσαν κάτω από πολύ λιγότερο επαχθείς περιορισμούς από ό,τι εμείς στην Αμερική του σήμερα.
Είναι σαφές ότι ο τρόπος με τον οποίο οι σύγχρονοι Αμερικανοί ερμηνεύουν τον όρο «θεωρία συνωμοσίας» είναι πλήρως εκτός πραγματικότητας.
Θεωρίες συνωμοσίας και «αντιληπτικά σιλό»
Ξεκίνησα αυτό το άρθρο περιγράφοντας μια κατάσταση όπου, σε δύο διαφορετικές περιπτώσεις, η σύζυγος ενός άνδρα πεθαίνει υπό ύποπτες συνθήκες αμέσως μετά την απόκτηση ενός μεγάλου ασφαλιστηρίου συμβολαίου ζωής, και πώς οι περισσότεροι άνθρωποι θα αντιδρούσαν σε αυτή την ιστορία. Ο περισσότερος κόσμος σαφώς θα έκανε μια σύνδεση μεταξύ των δύο περιπτώσεων και θα θεωρούσε τον σύζυγο ως τον κύριο ύποπτο.
Αλλά όταν κάτι βαφτίζεται «θεωρία συνωμοσίας», οι περισσότεροι άνθρωποι το αποθέτουν σε αυτό που ο deHaven-Smith αποκαλεί «αντιληπτικό σιλό» (perceptual silo). Με άλλα λόγια, τείνουμε να υποθέτουμε αυτόματα ότι κάθε «θεωρία συνωμοσίας» είναι μεμονωμένο περιστατικό.
Για παράδειγμα, όταν σκέφτεστε τη δολοφονία Κένεντι, σκέφτεστε αμέσως, συγκεκριμένα, τη δολοφονία του Τζον Φ. Κένεντι. Η δολοφονία του Ρόμπερτ Κένεντι θεωρείται μια εντελώς διαφορετική υπόθεση, παρά τις κραυγαλέες ομοιότητες. Ήταν αδέλφια με παρόμοιες ιδεολογίες, που δολοφονήθηκαν με διαφορά λίγων ετών, οι οποίοι ήταν και οι δύο πολιτικοί αντίπαλοι του Ρίτσαρντ Νίξον και μισητοί από τον Λίντον Τζόνσον. Και οι δύο δολοφονήθηκαν ενώ έκαναν προεκλογική εκστρατεία για την προεδρία, και οι δύο φαινόταν πιθανό να κερδίσουν. Αυτές οι ομοιότητες δεν αποδεικνύουν τίποτα, αλλά κάθε ερευνητής με στοιχειώδεις ικανότητες θα έπρεπε να αναζητήσει τρόπους να συνδέσει τα δύο γεγονότα μεταξύ τους, όπως θα έκανε και για τους θανάτους των δύο συζύγων.
Ας κάνουμε μια σύγκριση με τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου, τα οποία ακολουθήθηκαν από μια σειρά επιθέσεων με άνθρακα σε όλη τη χώρα. Καθώς συνέβαιναν οι επιθέσεις με άνθρακα, θυμάμαι τη δημόσια συζήτηση να κάνει την υπόθεση ότι οι επιθέσεις στους Δίδυμους Πύργους και οι επιστολές με άνθρακα σχετίζονταν μεταξύ τους. Επίσης, η Αλ Κάιντα κατηγορήθηκε και για τις δύο. Σήμερα, αυτά τα δύο γεγονότα είναι γνωστικά αποσυνδεδεμένα. Τι συνέβη;
Για την ακρίβεια, το FBI ανακάλυψε ότι το στέλεχος του άνθρακα που χρησιμοποιήθηκε στις επιστολές αναπτύχθηκε στο Ινστιτούτο Ιατρικών Ερευνών του Στρατού για τις Λοιμώδεις Ασθένειες στο Φορτ Ντέτρικ του Μέριλαντ… από τον αμερικανικό στρατό. Λίγο μετά την ανακάλυψη των επιθέσεων με άνθρακα, το FBI είχε εγκρίνει την καταστροφή σπάνιων δειγμάτων άνθρακα στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Άιοβα, καθιστώντας σημαντικά πιο δύσκολο για τους επιστήμονες να συνδέσουν τον άνθρακα των επιθέσεων με τα εγχώρια εργαστήρια όπου δημιουργήθηκε. Αυτές οι ανακαλύψεις θα έπρεπε να είχαν σημάνει συναγερμό στο κοινό, υποδηλώνοντας ότι ίσως ο αμερικανικός στρατός συνδεόταν με κάποιο τρόπο με τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου. Αντ’ αυτού, η συζήτηση για τις επιθέσεις με άνθρακα σταμάτησε και «σφραγίστηκε γνωστικά» ως μια διακριτή, εντελώς ξεχωριστή περίπτωση. Μόλις οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι ο άνθρακας αναπτύχθηκε στο Μέριλαντ, η υπόθεση έκλεισε και αυτό ήταν όλο.
Μια «θεωρία συνωμοσίας» είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Όταν αυτού του είδους τα γεγονότα συνδέονται μεταξύ τους, τότε θεωρούνται οργανωμένο έγκλημα. Η Μαφία μπορεί να κάνει πολλά από τα πράγματα για τα οποία οι «συνωμοσιολόγοι» κατηγορούν την κυβέρνηση, αλλά θεωρείται οργάνωση και όχι συνωμοσία. Αυτή η διάκριση μεταξύ θεωρίας συνωμοσίας και οργανωμένου εγκλήματος δημιουργεί αντιληπτικά σιλό τα οποία καθιστούν πολύ λιγότερο πιθανό να αρχίσει ο κόσμος να αναζητά συνδέσεις μεταξύ τέτοιων γεγονότων.
Και δεν είναι μόνο αυτό. Για να βρει κανείς μια σύνδεση μεταξύ δύο ή περισσότερων «συνωμοσιών» απαιτεί να έχει εξαρχής μια κάποια υποψία για τις πολιτικές ελίτ. Αλλά αυτή ακριβώς η καχυποψία είναι ένα από τα πρωταρχικά χαρακτηριστικά των αρνητικών συνειρμών που φέρει ο χαρακτηρισμός «συνωμοσιολόγος». Αν προσπαθήσετε να βρείτε συνδέσεις μεταξύ ύποπτων γεγονότων, αυτή καθαυτή η πράξη της έρευνας σας αποφέρει τον χαρακτηρισμό του συνωμοσιολόγου, δίνοντας το δικαίωμα σε όλους τους άλλους να σας αγνοούν, ανεξάρτητα από την ισχύ των αποδείξεων για τους ισχυρισμούς σας.
Οι κίνδυνοι και η ψυχολογία του χαρακτηρισμού «θεωρία συνωμοσίας»
Τα αντιληπτικά σιλό δεν είναι παρά μία από τις ψυχολογικές πτυχές που εμπλέκονται στην έννοια της θεωρίας συνωμοσίας. Υπάρχουν και άλλες πτυχές που καθιστούν την ετικέτα «θεωρία συνωμοσίας» ακόμη πιο αποτελεσματική στην επίτευξη του στόχου της, στις οποίες θα αναφερθούμε σε λίγο.
Πρώτον, ας εξετάσουμε το λεγόμενο φαινόμενο Martha Mitchell. Η Μάρθα Μίτσελ ήταν η σύζυγος του Γενικού Εισαγγελέα του Νίξον και είχε πει στον ψυχίατρό της ότι κορυφαίοι αξιωματούχοι του Λευκού Οίκου εμπλέκονταν σε παράνομες δραστηριότητες. Ο ψυχίατρός της το απέδωσε σε ψυχική ασθένεια – αλλά τώρα γνωρίζουμε ότι το Watergate συνέβη πραγματικά. Το φαινόμενο Μάρθα Μίτσελ είναι η τάση των ανθρώπων (ειδικά των επαγγελματιών στην ψυχική υγεία, αν και μπορεί να ισχύει για οποιονδήποτε) να χαρακτηρίζουν ως «παραληρηματικούς» οποιουσδήποτε ισχυρισμούς θεωρούν απίθανους και δεν έχουν αφιερώσει τον χρόνο να εξετάσουν τα στοιχεία που να τους στηρίζουν. Στην ψυχιατρική, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένη διάγνωση ψυχικής ασθένειας, αλλά και οι μη ειδικοί τείνουν να περνάνε από μια παρόμοια διαδικασία σκέψης σχετικά με τους «συνωμοσιολόγους».
Και υπάρχει και το περίφημο πείραμα Rosenhan, όπου ένας ψυχολόγος και κάποιοι ψυχικά υγιείς εθελοντές εισήλθαν σε ψυχιατρικά ιδρύματα ισχυριζόμενοι ότι είχαν ακουστικές ψευδαισθήσεις. Αφού μπήκαν, όλοι άρχισαν να συμπεριφέρονται κανονικά και ισχυρίστηκαν ότι ήταν εντάξει και ότι αισθάνονταν καλύτερα. Η ιδέα ήταν να δουν πόσον καιρό θα μπορούσαν αυτοί οι υγιείς άνθρωποι να παραμείνουν σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα προτού αποκαλυφθεί ότι στην πραγματικότητα ήταν υγιείς. Οι «ασθενείς» δεν αποκαλύφθηκαν ποτέ και παρέμειναν κατά μέσο όρο 19 ημέρες (από 7 έως 52) προτού πάρουν εξιτήριο με τη διάγνωση σχιζοφρένειας σε ύφεση. Στο τέλος, ο Rosenhan διερωτήθηκε:
«Τα εξέχοντα χαρακτηριστικά που οδηγούν σε διαγνώσεις τελικά απαντώνται στους ίδιους τους ασθενείς ή μήπως στo περιβάλλον ή στο πλαίσιο στο οποίο τους βρίσκουν οι παρατηρητές;»
Τα στοιχεία, φυσικά, κλίνουν προς το δεύτερο. Και όπως μπορείτε να φανταστείτε, η ετικέτα του «συνωμοσιολόγου» έχει αρκετά κοινά με τον χαρακτηρισμό κάποιου ως ψυχικά ασθενή. Όταν κάποιος διαγιγνώσκεται ως «συνωμοσιολόγος», αυτό τείνει να λέει πολύ περισσότερα για το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται, συμπεριλαμβανομένου του ατόμου που κάνει τη διάγνωση, παρά για τον ίδιο τον «συνωμοσιολόγο».
Και όπως ακριβώς οι «ασθενείς» δεν αποκαλύφθηκε ποτέ ότι ήταν υγιείς, παρ’α τα στοιχεία που αποδείκνυαν το αντίθετο, η ετικέτα του «συνωμοσιολόγου» εμποδίζει τους ανθρώπους να καταγράψουν αμφιβολίες για δημόσιους λειτουργούς και φορείς, ανεξάρτητα από τα στοιχεία που αποδεικνύουν το αντίθετο.
Ίσως θεωρείτε ότι αυτή η σύγκριση με την ψυχική ασθένεια είναι λίγο παρατραβηγμένη. Τότε θα ξεχνάτε ότι στη Σοβιετική Ένωση, το καθεστώς βάφτιζε τρελό όποιον διαφωνούσε με την κυβέρνηση και στη συνέχεια τους έστελνε σε ψυχιατρεία. Ενώ στις ΗΠΑ δεν κλείνουν (ακόμα) σε ιδρύματα ανθρώπους που αμφισβητούν το επίσημο αφήγημα, η χρήση του όρου «θεωρία συνωμοσίας» έχει σχεδόν το ίδιο αποτέλεσμα χωρίς να χρησιμοποιεί εξαναγκασμό άμεσα.
(Παρεμπιπτόντως, η αντίσταση στην εξουσία αρχίζει να θεωρείται ψυχική ασθένεια στην Αμερική.Το DSM-IV περιέχει την εναντιωματική προκλητική διαταραχή (Oppositional Defiant Disorder), η οποία, σύμφωνα με τη Wikipedia μπορεί να χαρακτηριστεί από «συμπεριφορές όπως η αντιδημοφιλής εναντίωση, η μη-επιθετική αντίσταση, η σκόπιμη ανυπακοή στην εξουσία, η αποχή από ευρέως αποδεκτούς κοινωνικούς κανόνες ή η άρνηση συμμόρφωσης σε οποιοδήποτε αίτημα σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον». Πόσος καιρός νομίζετε ότι θα περάσει μέχρι να χρησιμοποιηθεί αυτή η διάγνωση για κακόβουλους σκοπούς);
Για την ακρίβεια, οι ερευνητές Ginna Husting και Martin Orr διαπίστωσαν ότι:
«Σε μια κουλτούρα φόβου, θα πρέπει να περιμένουμε την άνοδο νέων μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου οι οποίοι θα αποτρέπουν τη δυσπιστία, το άγχος και τις απειλές. Βασιζόμενοι στην ανάλυση μη-επιστημονικών αλλά και ακαδημαϊκών κειμένων, εξετάζουμε έναν τέτοιο μηχανισμό, τον χαρακτηρισμό «θεωρία συνωμοσίας», και διερευνούμε πώς λειτουργεί στον δημόσιο διάλογο ώστε να παρακάμπτεται η εξέταση των αποδείξεων. Τα ευρήματά μας υποδηλώνουν ότι οι συγγραφείς χρησιμοποιούν τον χαρακτηρισμό «θεωρία συνωμοσίας» ως (1) μια συνηθισμένη στρατηγική αποκλεισμού, (2) έναν μηχανισμό αναπλαισίωσης που απωθεί τις ερωτήσεις ή τις ανησυχίες σχετικά με την εξουσία, τη διαφθορά και τα σχετικά κίνητρα, και (3) μια επίθεση στην προσωπικότητα και την επάρκεια των ερωτώντων. Αυτή η ετικέτα μετατρέπεται σε επικίνδυνο μηχανισμό στα διαπροσωπικά επίπεδα των ΜΜΕ και του ακαδημαϊκού λόγου, αφαιρώντας συμβολικά από τον αμφισβητία την ιδιότητα του λογικού συνομιλητή, συχνά για να αποφευχθεί η λογοδοσία των πρώτων για δράσεις ή λόγια τους. Υποστηρίζουμε ότι αυτός και παρόμοιοι μηχανισμοί ανακατευθύνουν τη ροή της πληροφορίας αλλά και ακινητοποιούν συμβολικά ορισμένες φωνές και ζητήματα της δημόσιας σφαίρας».
Ούτε εγώ ο ίδιος δεν θα μπορούσα να το έχω διατυπώσει καλύτερα! Ο χαρακτηρισμός «συνωμοσιολόγος» (ο οποίος, θυμηθείτε, προωθήθηκε από τη CIA προκειμένου να δυσφημιστούν οι άνθρωποι που αμφισβητούσαν το επίσημο αφήγημα της δολοφονίας του JFK) χρησιμοποιείται για να αναχαιτιστεί η ορθολογική και αντικειμενική αξιολόγηση των τυχόν ενοχοποιητικών στοιχείων.
Για ποιον λόγο επικρίνονται οι «θεωρίες συνωμοσίας»;
Επομένως, οι επικρίσεις κατά των θεωριών συνωμοσίας και των συνωμοσιολόγων δεν βασίζονται σε στοιχεία που αποδεικνύουν ότι οι θεωρίες είναι λανθασμένες ή ότι όσοι τις πιστεύουν έχουν άδικο – αντίθετα, βασίζονται κυρίως σε κοινά συναισθήματα για τους θεσμούς και την πολιτική ηγεσία. Ο κόσμος θέλει να πιστεύει το επίσημο αφήγημα διότι προτιμά να πιστεύει ότι οι ηγέτες του είναι γενικά καλοί άνθρωποι. Η περιφρόνηση των «θεωριών συνωμοσίας» είναι ένας τρόπος να μειωθεί η γνωστική ασυμφωνία που θα προέκυπτε αν κανείς όντως εξέταζε τα στοιχεία.
Δεν νομίζω όμως ότι τα συναισθήματα για τους ηγέτες του είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο ο κόσμος έχει την τάση να επικρίνει οτιδήποτε μπορεί να χαρακτηριστεί θεωρία συνωμοσίας. Εξάλλου, οι περισσότεροι άνθρωποι θα άλλαζαν γνώμη αν τους παρουσιάζονταν σοβαρές αποδείξεις που να μπορούσαν να υποστηρίξουν κάποια συνωμοσία, σωστά;
Αυτό είναι μέρος της «ομορφιάς» της ετικέτας της θεωρίας συνωμοσίας! Κάποιος που αρνείται ότι υπάρχουν συνωμοσίες θα συγκεντρώσει όλες τις ανεπίσημες αναφορές για κάθε περίπτωση και θα τις κρίνει συνολικά με βάση αυτές που έχουν τις λιγότερες αποδείξεις. Υπάρχει ένας ψευδής διαχωρισμός μεταξύ της επίσημης θεωρίας και των λεγόμενων θεωριών συνωμοσίας. Οι αρνητές δεν εξετάζουν κάθε θεωρία ξεχωριστά ώστε να αξιολογήσουν την αξία της.
Για παράδειγμα, οι ισχυρισμοί ότι η 11η Σεπτεμβρίου ήταν μια δουλειά εκ των έσω ή ότι ήταν αποτέλεσμα ανικανότητας των επισήμων μπαίνουν στο ίδιο τσουβάλι, παρά τα διαφορετικά επίπεδα τεκμηρίωσης για την κάθε θεωρία και τις πολύ διαφορετικές προεκτάσεις τους. Σε ευρύτερη κλίμακα, ο όρος «θεωρία συνωμοσίας» περιγράφει ιδέες από το ότι ο JFK δολοφονήθηκε από κυβερνητικές δυνάμεις μέχρι το ότι η κυβέρνηση κρύβει αποδείξεις περί της ύπαρξης εξωγήινης ζωής. Αυτά είναι εντελώς διαφορετικά σενάρια, ωστόσο ομαδοποιούνται και απορρίπτονται μαζί ως «θεωρίες συνωμοσίας». Εφόσον δεν πιστεύετε ότι σαυρόμορφοι εξωγήινοι έχουν καταλάβει το σώμα του Dick Cheney, επίσης δεν θα πιστέυετε ότι υπάρχουν περισσότερα στην υπόθεση της 11η Σεπτεμβρίου ή στη δολοφονία του JFK από όσα έχουν παρουσιαστεί επίσημα.
Υπάρχει επίσης μια πιο «ακαδημαϊκή» αιτιολόγηση για την κριτική απέναντι στους συνωμοσιολόγους. Ο Cass Sunstein (ένα από τα λιγότερο αγαπημένα μου δημόσια πρόσωπα όλων των εποχών, συναγωνίζεται ακόμη και τον Paul Krugman!) και ο Adrian Vermeule συνέγραψαν μια διάσημη εργασία που ισχυρίζεται ότι οι θεωρίες συνωμοσίας είναι «αυτοσφραγιστικές»:
«Οι θεωρίες συνωμοσίας γενικά αποδίδουν εκπληκτικές ικανότητες σε ορισμένους παράγοντες – να σχεδιάζουν, να ελέγχουν τους άλλους, να τηρούν μυστικά και ούτω καθεξής. Εκείνοι που πιστεύουν ότι αυτοί οι παράγοντες έχουν τέτοια απίστευτη ισχύ είναι ιδιαίτερα απίθανο να δώσουν τη δέουσα προσοχή στους διαψευστές, οι οποίοι μπορεί, άλλωστε, να είναι πράκτορες ή τσιράκια των ίδων που ευθύνονται για τη συνωμοσία».
Με άλλα λόγια, οι συνωμοσιολόγοι αποδίδουν τόσο μεγάλη δύναμη στους παράγοντες που εμπλέκονται στη συνωμοσία που τελικά θα πρέπει να έχουν και τη δυνατότητα να αποκρύπτουν ή να χειραγωγούν οποιαδήποτε απόδειξη της ίδιας της συνωμοσίας. Ως εκ τούτου, ένας συνωμοσιολόγος θα αγνοήσει οτιδήποτε αποδεικνύει το επίσημο αφήγημα, συμπεραίνοντας ότι πρόκειται για απλή προπαγάνδα ή ακριβώς αυτό που οι συνωμότες θέλουν όλοι μας να πιστεύουμε.
Δεν αμφιβάλλω ότι αυτό το επιχείρημα ισχύει για ορισμένους «συνωμοσιολόγους», αλλά δεν ισχύει ότι πρόκειται για αναπόφευκτη συνθήκη, εάν αυτό εννοούν οι Sunstein και Vermeule. Στην πραγματικότητα, η παραπάνω περιγραφή κρύβει απλώς περισσότερη από την ίδια ψυχολογία που ευθύνεται για τον χλευασμό των θεωριών συνωμοσίας εν γένει. Η αρχική υπόθεση στο επιχείρημά τους είναι ότι οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ούτως ή άλλως λανθασμένες (το οποίο, για να είμαστε δίκαιοι, αναγνωρίζουν στην εργασία τους) και ότι οι άνθρωποι που καταλήγουν σε αυτά τα συνωμοσιολογικά συμπεράσματα αγνοούν τις αποδείξεις. Αλλά γιατί πρέπει να ισχύει αυτό;
Με άλλα λόγια, αυτό το επιχείρημα στέκει μόνο αν η αρχική υπόθεση είναι ότι η θεωρία συνωμοσίας είναι λανθασμένη εξ αρχής. Δεδομένου ότι ο μόνος τρόπος για να μάθουμε αν οποιαδήποτε θεωρία, επίσημη ή μη, είναι σωστή ή λάθος, η εξέταση των στοιχείων είναι ούτως ή άλλως μονόδρομος. Παρ’ όλ’ αυτά, ο καθένας μας, συνωμοσιολόγος ή μη, μπορεί να εξετάσει τα στοιχεία επιλεκτικά, πιθανόν με σκοπό να ενισχύσει ένα συμπέρασμα στο οποίο έχει ήδη καταλήξει. Στην πραγματικότητα, σχεδόν όλοι το κάνουμε αυτό – ονομάζεται επιλεκτική εφαρμογή (cherry picking) ή προκατάληψη επιβεβαίωσης (confirmation bias).
Υποκρισία συνωμοσίας
Αν κάτσετε να το σκεφτείτε, ολόκληρη η σύγχρονη έννοια της «θεωρίας συνωμοσίας» είναι απίστευτα υποκριτική.
Οποιοσδήποτε αφιερώσει λίγα λεπτά εξετάζοντας τα στοιχεία για τη δολοφονία του JFK θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο Λη Χάρβεϊ Όσβαλντ είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν θα μπορούσε να έχει δράσει μόνος του, και συνεπώς πρέπει να υπάρχει κάποια άλλη εξήγηση για τη δολοφονία – όποια κι αν είναι αυτή. Στην πραγματικότητα, το 61% των Αμερικανών πιστεύει ότι μάλλον είχαν εμπλάκει κι άλλα πρόσωπα, και αυτό είναι το χαμηλότερο ποσοστό των τελευταίων δεκαετιών. Είναι όλοι αυτοί απλώς τρελοί συνωμοσιολόγοι;
Για την ακρίβεια, οι επίσημες αναφορές των περισσότερων γεγονότων που έχουν κάποιες συνωμοσιολογικές εξηγήσεις είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, απίθανες από τις ίδιες τις «θεωρίες συνωμοσίας». Σχεδόν πάντα περιλαμβάνουν αδέξιους γραφειοκράτες (εντάξει, αυτό το σενάριο είναι μάλλον πιστευτό!), ανίκανες υπηρεσίες πληροφοριών, έναν «μοναχικό πιστολέρο» ή ελαττωματικά μηχανήματα ψηφοφορίας. Θα μπορούσατε ακόμη και να θεωρήσετε τις επίσημες εξηγήσεις ως θεωρίες συμπτώσεων – και όσο αυτές οι συμπτώσεις συσσωρεύονται, γίνεται όλο και πιο πιθανό ότι υπάρχει κάτι πιο βαθύ και ύποπτο.
Οι αρνητές συνωμοσιών θα λοιδορήσουν κάθε πρόσωπο που πιστεύει σε κάποια θεωρία συνωμοσίας, αλλά αποδέχονται αδιαμαρτύρητα τις θεσμικές θεωρίες συνωμοσίας. Κανείς δεν γελοιοποιήθηκε κατά την εποχή του Μακάρθι, όταν η επίσημη «σοφία» ήταν ότι κομμουνιστές είχαν διεισδύσει σε κάθε σημαντικό θεσμό, σε κορυφαίες κυβερνητικές θέσεις, και ότι καταλάμβαναν τον κόσμο. Και κανείς δεν χλευάστηκε που πίστεψε ότι το Ιράκ βρισκόταν με κάποιο τρόπο πίσω από την 11η Σεπτεμβρίου. Γιατί όχι;
Υπάρχει μια πολύ επικίνδυνη τάση στην Αμερική να εμπιστευόμαστε αυτομάτως το αφήγημα που παρουσιάζουν η κυβέρνηση και τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης των πολυεθνικών. Ίσως απλώς τώρα να δίνω περισσότερη προσοχή, αλλά έχω παρατηρήσει μια σημαντική αύξηση σε αυτό τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, και θα ήθελα να αναφερθώ σε μερικές μόνο από τις πιο κραυγαλέες περιπτώσεις όπου η κυβέρνηση Ομπάμα δημιούργησε το δικό της αφήγημα ή «θεωρία συνωμοσίας» για να εξυπηρετήσει τους γεωπολιτικούς της σκοπούς.
Θυμάστε πώς τον Αύγουστο του 2013 ο Σύρος δικτάτορας Μπασάρ αλ Άσαντ χρησιμοποίησε αέριο σαρίν εναντίον του ίδιου του λαού του στην πόλη Γούτα; Αυτό πέρασε μια «κόκκινη γραμμή» και παραλίγο να οδηγήσει σε επέμβαση των ΗΠΑ στον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας προκειμένου να εκδιώξουν τον Άσαντ και να σώσουν τους Σύρους μαχητές της ελευθερίας. Είναι μια σπουδαία ιστορία που αναπαράχθηκε ατελείωτα στα κυρίαρχα ΜΜΕ… μόνο που πιθανότατα δεν είναι αλήθεια (και δείτε εδώ για μια πιο ισορροπημένη ανάλυση σε αυτό το πόνημα ερευνητικής δημοσιογραφίας), και ο Ομπάμα το γνώριζε τότε. Σύμφωνα με μια μελέτη του MIT, οι πύραυλοι που χρησιμοποιήθηκαν δεν ήταν δυνατόν να προέρχονται από περιοχές που ελέγχονταν από το καθεστώς Άσαντ. Πολλά μέλη της κοινότητας των μυστικών υπηρεσιών αμφισβήτησαν τους ισχυρισμούς της κυβέρνησης Ομπάμα, αλλά αυτό έγινε αντικείμενο συζήτησης μόνο στα εναλλακτικά μέσα ενημέρωσης. Ίσως να μην με πιστεύετε – ρίξτε μια ματιά στα στοιχεία και καταλήξτε στα δικά σας συμπεράσματα.
Η υπόθεση έχει πολύ περισσότερο ζουμί. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ είναι σαφές ότι δεν έχει παραιτηθεί από τον στόχο της να ανατρέψει τον Άσαντ και συνεχίζει να βασίζεται στην προπαγάνδα και τα ψέματα για να χειραγωγήσει το αμερικανικό κοινό ώστε να στηρίξει αυτόν τον στόχο. Το καλοκαίρι του 2014, καθώς ο ISIS άρχισε να χαράζει το «χαλιφάτο» του σε όλη τη Μέση Ανατολή, ο Ομπάμα και οι νεοσυντηρητικοί εντόπισαν την ευκαιρία να επέμβουν περαιτέρω στη Συρία, αλλά πρώτα έπρεπε να δεχτούν την υποστήριξη της κοινής γνώμης. Πώς; Επινοώντας την ομάδα Khorasan, μια πλασματική ομάδα ακόμη πιο βίαιη και μοχθηρή από το ίδιο το ISIS, η οποία ισχυριζόταν ότι σχεδίαζε «επικείμενες επιθέσεις σε αμερικανικό έδαφος». Η συζήτηση για την ομάδα Khorasan δέσποζε στα δελτία ειδήσεων για μερικές εβδομάδες – αρκετός χρόνος για να αρχίσουν οι ΗΠΑ να εξαπολύουν αεροπορικές επιδρομές χωρίς να κηρυχθεί πόλεμος (φυσικά, κανείς δεν ενδιαφέρεται πλέον για τέτοιες τυπολατρίες). Και ξαφνικά η συζήτηση απλώς σταμάτησε εντελώς και κανείς δεν έχει ακούσει για την Khorasan από τότε. Στη συνέχεια, τον Νοέμβριο, το περιβόητο βίντεο με το «αγόρι-ήρωα της Συρίας» έγινε viral. Το βίντεο αυτό απεικόνιζε ένα νεαρό αγόρι να σώζει την αδελφή του από μια βροχή από σφαίρες που υποτίθεται ότι προερχόταν από τις δυνάμεις του Άσαντ. Τι κακός άνθρωπος που πυροβολεί παιδιά! Φυσικά, όπως πιθανότατα γνωρίζετε μέχρι τώρα, το βίντεο αυτό ήταν ψεύτικο, παρά το γεγονός ότι «ειδικοί» αμέσως «επαλήθευσαν τη γνησιότητα» του βίντεο.
Όλα αυτά είναι απλώς μια θεωρία συνωμοσίας που δημιούργησε η κυβέρνηση των ΗΠΑ – δημιουργώντας μια εικόνα του Άσαντ και των τρομοκρατών ως ακόμη χειρότερους από ό,τι είναι στην πραγματικότητα – αλλά πολύ λίγοι άνθρωποι λοιδορούν την κυβέρνηση με τον τρόπο που λοιδορούν τα άτομα που κατηγορούνται για «θεωρίες συνωμοσίας».
Και τι γίνεται με τη θεωρία συνωμοσίας ότι η Ρωσία έχει δημιούργησε αναταραχές στην Ουκρανία, εισέβαλε στη χερσόνησο της Κριμαίας και κατέρριψε το πολιτικό αεροσκάφος MH17; Το παρακολουθώ αυτό από την αρχή, και είναι πραγματικά απίστευτο ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ κατάφερε να τη βγάλει καθάρη μετά την εκτέλεση μιας τόσο περίπλοκης και δόλιας θεωρίας συνωμοσίας, η οποία επίσης παραμένει σε μεγάλο βαθμό αναμφισβήτητη. Ας ξεκινήσουμε με το γεγονός ότι η «δημοκρατική εξέγερση» τον Φεβρουάριο του 2014 ήταν ένα πραξικόπημα που οργάνωσαν οι ΗΠΑ. Ο Τζορτζ Φρίντμαν, επικεφαλής της Stratfor (μιας τεράστιας, ιδιωτικής εταιρείας πληροφοριών – δεν είναι μια πηγή που πρέπει να παίρνουμε ελαφρά την καρδία), αναγνώρισε μάλιστα ότι ήταν «το πιο εξόφθαλμο πραξικόπημα στην ιστορία». Μάλιστα, η υφυπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Βικτόρια Νούλαντ πιάστηκε στα πράσα με το περίφημο τηλεφώνημά της “Fuck the EU”, όπου η ίδια και ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Ουκρανία Τζέφρι Πάιατ συζήτησαν ποιον θα εγκαθιστούσαν ως τον επόμενο Ουκρανό ηγέτη (ακούστε την ηχογράφηση εδώ και διαβάστε το κείμενο εδώ). Η κυβέρνηση και τα μέσα ενημέρωσης υποβαθμίζουν σταθερά τον ρόλο που έπαιξαν οι νεοναζιστικές πολιτοφυλακές στο πραξικόπημα και στο επακόλουθο λουτρό αίματος και την εθνοκάθαρση των Ρώσων στην Ανατολική Ουκρανία.
Οπότε, τι γίνεται με την κατάρριψη της πτήσεης MH17; Αυτή τελικά δεν έγινε από τη Ρωσία ή τους υποστηριζόμενους από τη Ρωσία «αυτονομιστές»; Η αμερικανική κυβέρνηση και τα υποτελή της μέσα ενημέρωσης προέβαλαν αμέσως τον ισχυρισμό αυτό, αλλά (δεν έγινε είδηση ότι) παραδέχτηκαν πως τα στοιχεία τους βασίζονταν εξ ολοκλήρου σε αποσπάσματα από το YouTube και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μόλις τον Οκτώβριο, ο επικεφαλής ερευνητής της υπόθεσης του MH17 δήλωσε ότι δεν υπήρχαν πειστικά στοιχεία, παρά τις αναφορές των μέσων ενημέρωσης για το αντίθετο. Στην πραγματικότητα, οι δυτικές κυβερνήσεις και τα ΜΜΕ έχουν καταβάλει συντονισμένη προσπάθεια να αποκρύψουν κάθε στοιχείο που θα υποδείκνυε άλλες, πιο λογικές εξηγήσεις. Σας προτρέπω όλους να ακολουθήσετε τους συνδέσμους, να δείτε τα στοιχεία και να βγάλετε τα δικά σας συμπεράσματα (ίσως διαφορετικά από τα δικά μου, αλλά χωρίς αμφιβολία κατανοώντας την υποκρισία που περιβάλλει τις θεωρίες συνωμοσίας).
Και τέλος, για να ολοκληρώσουμε την αφήγηση/θεωρία συνωμοσίας για την Ουκρανία, έχει γίνει πολύς λόγος για τον ισχυρισμό ότι «η Ρωσία εισέβαλε στην Κριμαία» (και ακόμη και στην ίδια την Ουκρανία!). Λόγω μιας συνθήκης του 1997 μεταξύ της Ρωσίας και της Ουκρανίας, η Ρωσία είχε το «δικαίωμα» να σταθμεύσει έως και 25.000 στρατιώτες στην Κριμαία, αριθμό που δεν έφτασε ποτέ. Και όπως ήταν αναμενόμενο, πάνω από το 90% των κατοίκων της Κριμαίας ψήφισαν να προσαρτηθούν στη Ρωσία και να εγκαταλείψουν την Ουκρανία – κάτι που θα περίμενε κανείς από μια ομάδα ρωσόφωνων ανθρώπων σε ένα κράτος που μόλις είχε απαγορεύσει τη ρωσική γλώσσα και είχε αρχίσει την εθνοκάθαρση των Ρώσων. Φανταστείτε να γινόταν μια ψηφοφορία στις ΗΠΑ για την απαγόρευση της αγγλικής γλώσσας – δεν νομίζετε ότι τουλάχιστον το 90% των Αμερικανών θα ψήφιζαν κατά; Εάν οι μόνες πηγές πληροφόρησης σχετικά με την Κριμαία είναι οι δηλώσεις της κυβέρνησης των ΗΠΑ και των δυτικών μέσων ενημέρωσης, τότε όλα όσα γνωρίζετε για την Κριμαία είναι απλώς μια θεωρία συνωμοσίας.
Υπάρχει και ένα ακόμη πιο επίκαιρο παράδειγμα: Το υποτιθέμενο χακάρισμα της Sony από τη Βόρεια Κορέα. Το FBI συνεχίζει να επιμένει ότι, χωρίς αμφιβολία, οι Βορειοκορεάτες ήταν που χάκαραν τη Sony. Πρόκειται για καθαρή θεωρία συνωμοσίας και ευτυχώς περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται να την αναγνωρίζουν αυτή τη φορά απ’ ό,τι σε πολλά άλλα παραδείγματα. Υπάρχει σχεδόν ομοφωνία μεταξύ των επαγγελματιών στην ασφάλεια ότι απλά δεν υπάρχουν στοιχεία που να εμπλέκουν τη Βόρεια Κορέα και ότι είναι πολύ πιο πιθανό να πρόκειται για έργο ενός δυσαρεστημένου υπαλλήλου της Sony (δείτε εδώ και εδώ για αποδείξεις, καθώς και περισσότερες σε όλο το διαδίκτυο). Παρ’ όλα αυτά, τα κυρίαρχα ΜΜΕ αναμασούν αδιαμαρτύρητα ό,τι λέει η κυβέρνηση, μετατρέποντας τη θεωρία συνωμοσίας της κυβέρνησης σε αληθοφανές αφήγημα για το μεγαλύτερο μέρος του αμερικανικού κοινού. Μπορεί να μην μάθουμε ποτέ ποιος βρίσκεται πραγματικά πίσω από το χακάρισμα (θα μπορούσε να είναι και η Βόρεια Κορέα), αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση για να δαιμονοποιήσει ένα εχθρικό καθεστώς και να πιέσει για αυστηρότερο έλεγχο του διαδικτύου.
Παρ’ όλα αυτά, η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν κατηγορείται ποτέ για θεωρίες συνωμοσίας. Ούτε όταν έκανε πάνω από 900 ψευδείς δηλώσεις κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του πολέμου στο Ιράκ, ούτε όταν κατηγορούσε άλλες κυβερνήσεις για τη διάπραξη εγκλημάτων πολέμου και πολεμικών πράξεων. Όχι, όταν το κάνει η κυβέρνηση, πρόκειται απλώς για «λανθασμένες πληροφορίες».
Οι επικίνδυνες συνέπειες του χαρακτηρισμού «θεωρία συνωμοσίας»
Η προπαγάνδα έχει σαφώς εξελιχθεί, και αυτό καθιστά τον όρο «θεωρία συνωμοσίας» απίστευτα επικίνδυνο. Δεν είναι μόνο θέμα ότι δυσχεραίνει κατά πολύ την εύρεση της αλήθειας (αν και σίγουρα το κάνει και αυτό), αλλά θέτει τις ελευθερίες και τις ζωές μας σε σοβαρό κίνδυνο.
Στο άρθρο του Wired σχετικά με το υποτιθέμενο χακάρισμα της Sony από τη Βόρεια Κορέα που αναφέραμε παραπάνω, μπορούμε να δούμε τι τροπή ενδεχομένως να πάρει η δαιμονοποίηση των «συνωμοσιολόγων»:
«Υπάρχουν κάποιοι, ωστόσο, που πιστεύουν ότι τίποτα δεν θα ικανοποιήσει τους σκεπτικιστές.
Ο Richard Bejtlich, επικεφαλής στρατηγικής ασφάλειας της FireEye, της εταιρείας που προσέλαβε η Sony για να βοηθήσει στη διερεύνηση και την εκκαθάριση μετά την επίθεση, δήλωσε στο Daily Beast: “Πιστεύω ότι οτιδήποτε και να πει το FBI, όσοι είναι μέλη του ‘κινήματος αλήθειας’ σχετικά με τη Sony δεν θα πειστούν. Το θέμα έχει να κάνει περισσότερο με την έλλειψη εμπιστοσύνης τους στην κυβέρνηση, στις αστυνομικές αρχές και στις μυστικές υπηρεσίες. Ό,τι κι αν πει το FBI, εκείνοι θα δημιουργήσουν εναλλακτικές υποθέσεις που θα προσπαθήσουν να αμφισβητήσουν το ‘επίσημο αφήγημα’. Η αντίσταση στην εξουσία είναι βαθιά ριζωμένη στην κουλτούρα μεγάλου μέρους της ‘κοινότητας των χάκερ’, και η αντίδραση στη στάση της κυβέρνησης σχετικά με την υπόθεση της Sony είναι απλώς το πιο πρόσφατο παράδειγμα”».
Με άλλα λόγια, αν δεν πιστεύετε τους ισχυρισμούς της κυβέρνησης, αυτό μπορεί να οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι είστε το είδος ατόμου που δεν θα πίστευε ποτέ τους ισχυρισμούς της κυβέρνησης. Επομένως, είστε παράλογος και δεν αξίζει να εισακουστείτε. Ακόμα χειρότερα, όχι μόνο κάνετε λάθος, αντιστέκεστε και στην εξουσία. Εφόσον η κυβέρνηση είναι καλή και σωστή, εσείς είστε, συνεπώς, κακοί και λανθασμένοι – και δημιουργείτε προβλήματα.
Από τη στιγμή που κάποιος χαρακτηριστεί «συνωμοσιολόγος», είναι προφανές ότι υπόκειται σε χλεύη και εξοστρακισμό από το ευρύ κοινό. Το πιο σημαντικό, ωστόσο, είναι ότι το άτομο αυτό θα θεωρηθεί ανατρεπτικό στοιχείο. Οποιοσδήποτε έχει μια έμφυτη καχυποψία για τις εξουσίες είναι φυσικό να αποτελεί απειλή για τις εν λόγω εξουσίες.
Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την κυβέρνηση να λαμβάνει μέτρα εναντίον αυτών των ανατρεπτικών στοιχείων, αυτών των «συνωμοσιολόγων». Και για την ακρίβεια, αυτό ακριβώς προτείνουν οι Sunstein και Vermeule στην εργασία τους:
«…προτείνουμε μια συγκεκριμένη τακτική για τη διάσπαση του σκληρού πυρήνα των εξτρεμιστών που παράγουν θεωρίες συνωμοσίας: τη γνωστική διείσδυση σε εξτριμιστικές ομάδες, όπου κυβερνητικοί πράκτορες ή οι σύνεργάτες τους (δρώντας είτε εικονικά είτε στον πραγματικό χώρο, και είτε ανοιχτά είτε ανώνυμα) θα υπονομεύουν την προβληματική επιστημολογία όσων ενστερνίζονται τέτοιες θεωρίες. Αυτό θα το κάνουν σπέρνοντας αμφιβολίες για τις θεωρίες και τα “γεγονότα” που κυκλοφορούν μέσα σε τέτοιες ομάδες, εισάγοντας έτσι ωφέλιμη γνωστική ποικιλομορφία.»
Με άλλα λόγια, η κυβέρνηση οφείλει να διεξάγει ψυχολογικές επιχειρήσεις εναντίον εκείνων που δεν ενστερνίζονται την επίσημη αφήγηση, προκειμένου να εισαγάγει τη «γνωστική ποικιλομορφία» (αλήθεια, η έννοια της γνωστικής ποικιλομορφίας δεν σημαίνει ακριβώς ότι δεν προσπαθούμε να καταστρέψουμε εναλλακτικές πεποιθήσεις;) Το παράλογο αυτής της ιδέας θα έπρεπε να είναι προφανές, αλλά θα αφήσω τον deHaven-Smith να το διευκρινίσει:
«Αλλά τι θα μπορούσε να είναι πιο επικίνδυνο από το να πιστεύουμε ότι είναι αποδεκτό να παρεμβαίνουμε στις σκέψεις κάποιου άλλου; Η υποκρισία των Sunstein και Vermeule είναι ασύλληπτη. Προτείνουν η κυβέρνηση να συνωμοτεί εναντίον των πολιτών που εκφράζουν υποψίες για κυβερνητικές συνωμοσίες, δηλαδή προτείνουν η κυβέρνηση να κάνει ακριβώς αυτό που θέλουν να σταματήσουν οι πολίτες να λένε ότι κάνει η κυβέρνηση. Πώς μπορούν καθηγητές νομικής του Χάρβαρντ να εγκλωβίζονται σε μια τέτοια οργουελιανή λογική; Το μόνο που μπορεί να υποθέσει κανείς είναι ότι μάλλον πλανάται κάτι γύρω από την έννοια της θεωρίας συνωμοσίας».
Κάποιοι από εσάς μπορεί να θεωρήσετε ότι είναι ανειλικρινές εκ μέρους μου να διαμορφώνω ένα επιχείρημα απλώς βάσει μιας εργασίας κάποιων ακαδημαϊκών με τους οποίους κανείς δεν ασχολείται. Στην πραγματικότητα, ο Cass Sunstein υπηρέτησε ως διαχειριστής του Γραφείου Πληροφοριών και Ρυθμιστικών Υποθέσεων με τον Ομπάμα για αρκετά χρόνια. Ο λόγος για τον οποίο δεν έχετε ακούσει ποτέ γι’ αυτή την υπηρεσία είναι επειδή ασκεί τις τεράστιες εξουσίες της σε μεγάλο βαθμό εν κρυπτώ. Ουσιαστικά ξαναγράφει τεράστια κομμάτια κυβερνητικών διατάξεων, ενώ εξαιρείται από τα αιτήματα του Νόμου περί Ελευθερίας της Πληροφόρησης, ενώ όλο το προσωπικό, εκτός από τους δύο κορυφαίους αξιωματούχους, είναι εντελώς ανώνυμο. Με άλλα λόγια, οφείλουμε να παίρνουμε ό,τι λέει αυτός ο τύπος στα σοβαρά. Λοιπόν, πού είχαμε μείνει; Σωστά: «γνωστική διείσδυση»…
«Πώς θα μπορούσε να λειτουργεί αυτή η τακτική; Ας θυμηθούμε ότι τα ακραία δίκτυα και οι ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των ομάδων που διακινούν θεωρίες συνωμοσίας, συνήθως υποφέρουν από προβληματική επιστημολογία. Ακούγοντας μόνο συνωμοσιολογικά αφηγήματα για τη συμπεριφορά της κυβέρνησης, τα μέλη τους γίνονται όλο και πιο επιρρεπή στο να πιστεύουν και να παράγουν τέτοια αφηγήματα. Οι καταρράκτες πληροφόρησης και αξιοπιστίας (information and reputation cascades), η πόλωση των ομάδων και η μεροληψία επιλογής (selection effect) υποδεικνύουν ότι η δημιουργία όλο και πιο ακραίων απόψεων εντός αυτών των ομάδων μπορεί να αμβλυνθεί ή να ανατραπεί με την εισαγωγή γνωστικής ποικιλομορφίας. Προτείνουμε έναν ρόλο για τις κυβερνητικές δράσεις και τους παράγοντες για την εισαγωγή μιας τέτοιας ποικιλομορφίας. Οι κυβερνητικοί παράγοντες (και οι σύμμαχοί τους) θα μπορούσαν να εισέλθουν σε chat room, σε κοινωνικά δίκτυα ή ακόμη και σε ομάδες στον πραγματικού χώρο και να προσπαθούν να υπονομεύσουν τις θεωρίες συνωμοσίας που εξαπλώνονται, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με την τεκμηρίωση τους, την αιτιώδη λογική ή τις επιπτώσεις τους στην πολιτική δράση».
Δεν έχει σημασία το γεγονός ότι οι «συνωμοσιολόγοι», ουσιαστικά εξ ορισμού, εκτίθενται σε αντιθετικές ιδέες. Πώς μπορεί κανείς να εναντιώνεται στο επίσημο αφήγημα αν δεν γνωρίζει καν ποια είναι το επίσημο αφήγημα;
Πιο σημαντικά, προσέξτε τις επανειλημμένες αναφορές στο ότι οι «συνωμοσιολόγοι» είναι «εξτρεμιστές» (ακραία στοίχεια). Σας προκαλώ, αγαπητοί αναγνώστες, να δώσετε ιδιαίτερη προσοχή στον όρο «εξτρεμιστής» ενώ παρακολουθείτε τις ειδήσεις τους επόμενους μήνες. Θα παρατηρήσετε ότι ο πόλεμος που διεξάγουμε είναι όλο και λιγότερο κατά της «τρομοκρατίας» και όλο και περισσότερο κατά του «εξτρεμισμού». Αυτό συμβαίνει επειδή η τρομοκρατία στα μάτια της κοινής γνώμης περιορίζεται αρκετά στους ακραίους ισλαμιστές, αλλά ο εξτρεμισμός μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Για παράδειγμα, θεωρείστε ακραίοι ή εξτρεμιστές αν δεν αποδέχεστε αυτομάτως τις ψευδείς θεωρίες συνωμοσίας που θέτει σε κυκλοφορία η Ουάσινγκτον.
Πολλοί που διαβάζουν αυτό το κείμενο μπορεί να νομίζουν ότι είμαι απλά ένας παρανοϊκός ψυχοπαθής εν μέσω παραληρήματος. Αλλά το FBI έχει ήδη πει ότι η νούμερο ένα απειλή «τρομοκρατίας» είναι οι κυρίαρχοι πολίτες αλλά και όσοι μιλούν αρνητικά για τις εξουσίες της κυβέρνησης (ναι, ακόμα περισσότερο και από τους φονταμενταλιστές ισλαμιστές). Και είναι εκπληκτικά εύκολο να θεωρηθείς «εξτρεμιστής» ή «πιθανός τρομοκράτης» στην Αμερική του σήμερα, αποκλειστικά και μόνο με βάση τις πεποιθήσεις σου – με άλλα λόγια, η παντελής έλλειψη βίαιων τάσεων είναι αδιάφορη. Δείτε έναν κατάλογο με 72 τρόπους με τους οποίους κάποιος μπορεί να θεωρηθεί «εξτρεμιστής» σύμφωνα με επίσημα έγγραφα της αμερικανικής κυβέρνησης, όπως:
- Άνθρωποι που μιλούν για τις ατομικές ελευθερίες
- Άνθρωποι που λένε ότι «θέλουν να κάνουν τον κόσμο καλύτερο»
- Άνθρωποι που φοβούνται τον έλεγχο των όπλων ή την κατάσχεση των όπλων
- Άνθρωποι που διαμαρτύρονται για προκαταλήψεις
- Άνθρωποι που είναι αγανακτισμένοι με τις κυρίαρχες ιδεολογίες
- Βετεράνοι που επιστρέφουν στην πατρίδα
- Άνθρωποι που εμπλέκονται σε κοινότητες επιβίωσης ή προετοιμασίας για την κατάρρευση της κοινωνίας (ίσως αυτό σύντομα επεκταθεί σε όσους βλέπουν Walking Dead)
- Άνθρωποι που πιστεύουν στο δικαίωμα στην οπλοκατοχή
- Άνθρωποι που είναι κατά των πυρηνικών
- Άνθρωποι που υποστηρίζουν πολιτικά κινήματα υπέρ της αυξημένης αυτονομίας
Δεν συμπεριέλαβα τις πολλαπλές αναφορές σε «θεωρίες συνωμοσίας» που υπάρχουν στην ολοκληρώμενη λίστα. Αλλά θα πρέπει να είστε σε θέση να δείτε μια αρκετά ξεκάθαρη εικόνα εδώ: όποιος αντιτίθεται στην αυξημένη συγκέντρωση της κυβερνητικής εξουσίας είναι τώρα «εξτρεμιστής», πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί να είναι «εγχώριος τρομοκράτης» και επομένως πρέπει να παρακολουθείται και να «διεισδυθεί γνωστικά».
Και χάρη στα έγγραφα που δημοσίευσε ο ηρωικός Έντουαρντ Σνόουντεν, γνωρίζουμε ότι αυτή η «γνωστική διείσδυση» ήδη λαμβάνει χώρα. Αν και τα έγγραφα αυτά αφορούν την GCHQ (τη βρετανική εκδοχή της NSA), δεν είναι καθόλου δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι αυτού του είδους η χειραγώγηση συμβαίνει και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Και τι κάνουν; Μεταξύ (πολλών) άλλων, οι κυβερνητικοί πράκτορες χειραγωγούν τα αποτελέσματα διαδικτυακών δημοσκοπήσεων, διογκώνουν τεχνητά τον αριθμό των προβολών σελίδων για ορισμένους ιστότοπους, λογοκρίνουν «εξτρεμιστικό» υλικό, δημιουργούν αναρτήσεις σε ιστολόγια ψεύτικων «θυμάτων» για να καταστρέψουν τη φήμη των στόχων τους, παρακολουθούν όσους επισκέπτονται το WikiLeaks, παραβιάζουν λογαριασμούς ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και οργανώνουν επιθέσεις «ψευδούς σημαίας» για να δυσφημίσουν όσους έχουν απόψεις που δεν τους αρέσουν.
Επίλογος
«Τα μέλη των πληροφοριακά και κοινωνικά απομονωμένων ομάδων τείνουν να εμφανίζουν ένα είδος παρανοϊκής αντίληψης και γίνονται όλο και πιο δύσπιστα ή καχύποπτα σχετικά με τα κίνητρα των άλλων ή της ευρύτερης κοινωνίας, υποπίπτοντας σε «σφάλματα κακόβουλης απόδοσης» (sinister attribution error). Τα σφάλματα αυτά συμβαίνουν όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ότι βρίσκονται υπό διεισδυτικό έλεγχο και, ως εκ τούτου, αποδίδουν προσωποκεντρικά κίνητρα σε τρίτους και υπερεκτιμούν το μέγεθος της προσοχής που λαμβάνουν οι ίδιοι. Καλοβουλες ενέργειες που απλώς τυχαίνει να ζημιώνουν την ομάδα εκλαμβάνονται ως σκόπιμες κακόβουλες συνωμοσίες. Αν και οι καταστάσεις αυτές σε ατομικό επίπεδο μοιάζουν παθολογικές, στην πραγματικότητα προκύπτουν από τις κοινωνικές και πληροφοριακές δομές των ομάδων, ιδίως εκείνων που λειτουργούν σε κλειστά ή σφιχτοδεμένα δίκτυα, και δεν είναι χρήσιμο να εκληφθούν ως μορφές ψυχικής ασθένειας. Η κοινωνική αιτιοπαθολογία αυτών των καταστάσεων υποδηλώνει ότι η κατάλληλη αντιμετώπιση δεν είναι η ατομική θεραπεία αλλά η εισαγωγή γνωστικής, πληροφοριακής και κοινωνικής ποικιλομορφίας στα απομονωμένα δίκτυα που παρέχουν εξτρεμιστικές θεωρίες».
– Sunstein και Vermeule
Το γεγονός ότι κάποιος μπορεί να προτείνει κάτι τέτοιο στον σημερινό μας κόσμο της συνεχούς επιτήρησης, όπου οι FBI/CIA/NSA και άλλες υπηρεσίες είναι γνωστό ότι παρενοχλούν, εκφοβίζουν, παρακολουθούν και διεισδύουν σε ομάδες υπέρ των ατομικών δικαιωμάτων και σε αντιπολεμικά κινήματα, και όπου ακόμη και ο συγγραφέας προτείνει «γνωστική διείσδυση», σε μια πρώτη ανάγνωση φαντάζει εξωφρενικό.
Παρ’ όλα αυτά, αυτό αντιμετωπίζουμε σήμερα. Οι άνθρωποι που αναζητούν την αλήθεια και την ελευθερία περιθωριοποιούνται και λοιδορούνται ως «συνωμοσιολόγοι», ενώ εκείνοι που επινοούν παράλογα ψέματα και τα προωθούν μέσω των εταιρικών συμμάχων τους στα ΜΜΕ χαίρουν σεβασμού και εκτίμησης.
Θεωρώ το βιβλίο του Lance deHaven-Smith, Conspiracy Theory in America (Θεωρίες Συνωμοσίας στην Αμερική) ένα πραγματικό αριστούργημα. Το βιβλίο παρουσιάζει το απαραίτητο θεωρητικό πλαίσιο για την πλήρη κατανόηση πολλών από τα ζητήματα που τέθηκαν σε αυτό το άρθρο. Είναι μόνο περίπου 200 σελίδες και είναι φτηνό, οπότε αν σαν ενδιαφέρει το θέμα έστω και στοιχειωδώς, θα πρέπει να το διαβάσετε.
Ο όρος «θεωρία συνωμοσίας» εμπεριέχει μια συστηματική προσπάθεια να απαξιωθεί οποιοσδήποτε αμφισβητεί τις υπάρχουσες δομές εξουσίας. Αυτή η προσπάθεια έχει αποδειχθεί εξαιρετικά επιτυχής τα τελευταία 50 χρόνια. Όσοι από εμάς αγαπάμε την ελευθερία πρέπει να μιλήσουμε, και να αντιμετωπίσουμε αυτή την ψυχολογική χειραγώγηση.