Δεν είναι ότι το μισώ. Έχει την πλάκα του. Γίνονται πάρτι, οι άνθρωποι ντύνονται και κάνουν πάρτι (όσο περισσότερα, τόσο το καλύτερο!) και είναι μια ευκαιρία να κάνεις μαραθωνίους με τρομακτικές ταινίες που δεν θα έβλεπες καμιά άλλη μέρα του χρόνο, όπως τον επικό μαραθώνιο στο campus στο Aarhus που είχε Dawn of the Dead (το παλιό, το αστείο!), το Ôdishon και άλλα που δεν θυμάμαι. Πριν τρία χρόνια είχα περάσει καταπληκτικά με τη Shae και τη Whitney και με τους αυτοσχεδιασμούς μας.
Χρόνο με τον χρόνο όμως το βρίσκω όλο και πιο δύσκολο να καταλάβω τι ακριβώς γιορτάζουμε με το Halloween. Έστω να δεχτώ ότι δεν είναι απλά μια αμερικανιά και ότι πλέον έχεις το δικαίωμα να γιορτάζεις ό,τι γουστάρεις από το μεταμοντέρνο ρεπερτόριο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς θρησκευτικών γιορτών. Έστω επίσης να δεχτώ ότι όσο ισχύει αυτό το μεταμοντέρνο pick ‘n’ mix κουλτούρας (το οποίο ο Idea Channel είπε, και σωστά, ότι είναι η πεμπτουσία του hipsterισμού), δεν έχει σημασία αν ακολουθείς την παράδοση ή δημιουργείς την δική σου ερμηνεία της παράδοσης και άρα όσο μπορείς να γιορτάζεις τα Χριστούγεννα χωρίς να είσαι χριστιανός, μπορείς να ντύνεσαι και το Halloween χωρίς να σε νοιάζουν οι νεκροί ή το πραγματικά μυστικιστικό και μεταφυσικό.
Όμως όλες αυτές οι γιορτές μέσα από αυτή τη διασικασία εκφυλίζονται. Ειδικά το Halloween, και ειδικά όπως το βιώνω εγώ, δεν έχει καμία σχέση με το τι υποτίθεται πως συμβολίζει. Είναι η μέρα στην οποία το κενό μεταξύ του κόσμου των ζωντανών και των νεκρών είναι στο ετήσιο ναδίρ του, η μέρα που τα φαντάσματα βγαίνουν παγανιά και η μέρα που οι ζωντανοί τιμούν τον άλλο κόσμο. Εγώ όμως δεν βλέπω τίποτα από αυτά. Βλέπω κολοκύθες, πλαστικούς σκελετούς, προσφορές σε παιχνίδια τρόμου στο Steam, αφιερώματα σε θρίλερ (όπως προανέφερα) και ταινίες φρίκης, halloween parties που είναι σαν δεύτερες Απόκριες που οι άντρες ντύνονται ζόμπια και οι γυναίκες σέξι βρικολακίνες (ακριβώς σαν τις Απόκριες δηλαδή)… Υπάρχει γενικά μια έμφαση στο πώς θα φανούμε/ντυθούμε, στην εικόνα, στην αισθητική, αλλά δεν υπάρχει καμιά πνευματική υπόσταση πλέον σε αυτή τη γιορτή. Είναι ένα κενό καταναλωτικό κουφάρι, ακριβώς όπως τα Χριστούγεννα. Υπάρχει το σύμβολο, αλλά το σύμβολο δεν συμβολίζει τίποτα, υπάρχει μόνο ως εικόνα. To Halloween είναι, όπως θα έλεγε και ο Baudrillard, ένα simulacrum.
Όταν το Halloween καθιερώθηκε, οι άνθρωποι όντως πίστευαν σε φαντάσματα, πνεύματα και μάγισσες. Υπήρχε μια ουσία στο να γιορτάζεις κάτι στο οποίο πιστεύεις. Τώρα γιορτάζουμε το scary-cool, τις έξυπνες στολές, το σύμπαν του Nightmare Before Christmas και τις ψαγμένες ταινίες. Είναι μια πλούσια γαρνιτούρα χωρίς ουσία. Λίγο σαν τα Κάλαντα, όμως και σε αυτή την περίπτωση, η τοπική παράδοση χάνεται και κυριαρχεί αυτό που αναγνωρίζεται ως Χριστουγεννιάτικο σχεδόν σε κάθε χώρα του κόσμου.
Αντίθετα, μια καλή περίπτωση γιορτής των νεκρών που για μένα έχει κάποιο νόημα είναι το Día de los Muertos. Εκτός απ’το ότι μου αρέσει η αισθητική του, νιώθω ότι οι Μεξικάνοι όντως εκφράζουν κάτι πνευματικό μέσα από τις γιορτές τους, όντως θυμούνται πως οι νεκροί είναι μάλλον χαρούμενοι και γιορτάζουν στο όνομα τους αναλόγως. Δεν είμαι σε θέση να ξέρω τι πανικός γίνεται στο Μεξικό τις ίδιες αυτές μέρες και αν θα είχα την ίδια εντύπωση ότι όλο αυτό δεν έχει ουσία, πάντως από εδώ που βρίσκομαι, στην Ελλάδα με παραδόσεις που πεθαίνουν, σαν γιορτή μου φαίνεται πως έχει περισσότερο νόημα μέσα της, ακόμα κι αν στο βάθος της ουσίας, το Halloween και το Día de los Muertos γιορτάζουν το ίδιο πράγμα.
Αυτό που θέλω να πω είναι πως οι γιορτές μας έχουν καταστραφεί, γιατί πλέον δεν έχουμε λόγο να γιορτάζουμε. Σαν να ήταν όλοι οι άνθρωποι αθάνατοι και να συνέχιζαν να γιορτάζουν τα γενέθλια τους, σαν να ήταν όλοι ευνούχοι και στείρες και πάλι να είχαν γιορτές γονιμότητας. Στηρίζω νέες γιορτές με νέους συμβολισμούς που θα μπορούσαν να αναδείξουν νέες παραδόσεις, προς το παρόν όμως δεν βλέπω αυτόν τον παγκόσμιο πολιτισμό να έχει όρεξη να παράξει κάτι νέο, παρα μόνο να λιμαίνεται, να ξαναζεσταίνει και να διαστρευλώνει το παλιό και να το παρουσιάζει ρεμιξαρισμένο. Δεν έχω κάτι με όλη αυτή τη διαδικασία, απλά αν θέλουμε ο πολιτισμός μας να έχει κάποια ουσία, θα πρέπει να τη δημιουργήσουμε, και όχι να τη βρούμε ψάχνοντας προς τα πίσω.
Μερικές ιδέες για νέες γιορτές:
Εορτασμοί των ηλιοστασίων (ήδη γίνεται απλά το έχουμε ψιλοξεχάσει ή το χειμερινό ηλιοστάσιο μεταμορφωθήκε στα Χριστούγεννα και η μπάλα χάθηκε). Καλοκαίρι στους λόφους (Midsummer) και χειμώνα ωραία στη ζεστασιά του σπιτιού (η γιορτή που ούτως ή άλλως αντικαταστάθηκε από τα Χριστούγεννα).
Οι πανσέληνοι είναι αργίες.
Μέρες των νεκρών με πραγματικές τιμές στους νεκρούς, χωρίς να λείπουν και τα αντίστοιχα πάρτι· λίγο όπως στο Μεξικό, όχι απλά να ντύνεσαι ζόμπι επειδή όλη η βιομηχανία του Hollywood σε έχει κάνει να σου αρέσουν τα ζόμπι.
Εβδομάδα χωρίς internet! Η εβδομάδα της Επιστροφής – λίγο σαν τα Χριστούγεννα, οι οικογένεις και φίλοι βρίσκονται μαζί χωρίς κινητά και χωρίς facebook. Για τους πιο φανατικούς θα υπάρχει και η Σαρακοστή χωρίς ρεύμα.
Καθίστε μια στιγμή και σκεφτείτε πόσες εκκλησίες υπάρχουν στην Ελλάδα. Άγιες Φωτεινές, Άγιοι Σώστες, Άγιοι Γεώργιοι, Δημήτριοι, Βαρβάρες, Ιωάννηδες, Θεράπωντες, Νεκτάριοι… Μικρές, μεγάλες, τεράστιες, συνοικιακές, αρχάιες, νέες, πέτρινες, τσιμεντένιες, άγνωστες, διάσημες, διαλυμένες, πλούσιες, φτωχές, κιτς, γραφικές, όμορφες, άσχημες…
Κάποτε, η εκκλησία ήταν το κέντρο του χωριού ή της πόλης, ήταν ο τόπος συνεύρεσης των ανθρώπων. Θα πήγαιναν εκεί για να μάθουν το κουτσομπολιό αλλά και για να αποδώσουν τον φόρο τιμής στον Χριστό, να παρακολουθήσουν την λειτουργία ή το μυστήριο. Ήταν αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής και πνευματικής ζωής του τόπου για αιώνες — για να μην πω για σχεδόν δύο χιλιετίες, από την εποχή που ο Χριστιανισμός πάτησε το πόδι του γερά στην Ελλάδα για να αντικαταστήσει την Ελληνιστικό-ρωμαϊκή κουλτούρα. Αυτό μου ακούγεται λάθος γιατί ουσιαστικά η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν που θεσμοποίησε τον Χριστιανισμό στην Ελλάδα αλλά αυτή η ιστορία δεν είναι του παρόντος. Κάποτε η εκκλησία και ο χριστιανισμός, και μην πάτε πολύ πίσω, ακόμα και 30 χρόνια φτάνουν, ισοδυναμούσαν με την ελληνική κουλτούρα. Οι Έλληνες ήταν όλοι χριστιανοί και μάλιστα με έναν τρόπο τον οποίο δεν συναντάς εύκολα αλλού. Δεν θα ξεχάσω όταν ήμουν μικρός και με εντυπωσίαζε ότι το 99% των ανθρώπων που έμεναν στην Ελλάδα ήταν Χριστιανοί Ορθόδοξοι, μεταξύ τους περήφανα κι εγώ, όπως σε όλα τα παιδιά αρέσουν αυτές οι ξεκάθαρες υποθέσεις σχετικά με οτιδήποτε συμβαδίζει με τους τρόπους των γονιών τους. Αχ, παιδική αθωότητα… Οι Έλληνες μπορεί να μην ήταν θρήσκοι, να πήγαιναν να κοινωνήσουν κάθε Κυριακή, αλλά θα έκαναν τον σταυρό τους όταν πέρναγαν μπροστά από μια εκκλησία, δεν θα έβριζαν καθόλου εύκολα τα Θεία και άλλα πολλά που εύκολα μπορούμε να φανταστούμε όλοι μας.
Όσοι ξέρετε τις απόψεις μου, θα ξέρετε ότι είμαι πηγαία αντίθετος σε οποιαδήποτε οργανωμένη θρησκεία ειδικά με τον τρόπο που έχει οργανωθεί για αιώνες για να καταπιέζει ηθικά και να ελέγχει τους πληθυσμούς. Όμως όταν η θρησκεία είναι μέρος της κουλτούρας τοσο αναπόσπαστα όπως είναι τώρα στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου (πού θα ήταν οι άραβες χωρίς Ισλάμ; πού θα ήταν οι ινδοί χωρίς Ινδουισμό; πού θα ήταν οι έλληνες χωρίς Χριστιανισμό;) αναρρωτιέμαι τι μπορεί να μείνει αν αφαιρέσουμε την θρησκεία από έναν λαό, η οποία, ευτυχώς ή δυστυχώς, δρα και ως μια συνεκτική κόλλα για τους ανθρώπους, όπως δρα η εθνικότητα ή η γλώσσα. Ας μην ξεχνάμε ότι στην ανταλλαγή πληθυσμών του 1922-24 (την οποία έχω πολύ φρέσκια γιατί πήγα σε μια εξαιρετική έκθεση στο μουσείο Μπενάκη και στις προβολές δυο ντοκυμανταίρ: Σμύρνη, η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης και Διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών Τουρκία Ελλάδα: 1922-24. Δυο μπράβο στην κα. Μαρία Ηλιού, στον Αλέξανδρο Κιτρόεφ και σε όλους τους συντελεστές. Καιρός είναι εμείς της τρίτης γενιάς να ανακαλύψουμε τις ρίζες μας επιτέλους και να αποτινάξουμε τον μύθο της Μοναδικής Ιστορίας μια και καλή) τα κριτήρια της ανταλλαγής ήταν θρησκευτικά· μέχρι ένα σημείο πολύ αμφιλεγόμενο, η θρησκεία κρίνεται ταυτόσιμη με την εθνικότητα.
Κάποτε οι παπάδες και οι μητροπολίτες ήταν αρχηγοί και σύμβολα, όπως ήταν ο Χρυσόστομος για τους Έλληνες της Σμύρνης. Ήταν πνευματικοί ηγέτες και αναπόσπαστα μέρη της κοινωνίας. Δεν μπορώ να ξέρω αν τιμούσαν την θέση τους ή όχι, πάντως δεν ήταν στην θέση που βρίσκονταν σήμερα: η ύπαρξη τους είχε πραγματικό νόημα γιατί ο κόσμος πίστευε στην ανάγκη τους και στο υπερβατικό, το εξαιρετικό το οποίο εκπροσωπούσαν.
Σήμερα, οι παπάδες μόνο χρήσιμοι δεν είναι, ούτε καν συμβολικά. Αυτό το σάπιο σύστημα που λέγεται Εκκλησία της Ελλάδος που ούτε έχει οποιαδήποτε σχέση με τις (όποιες) ηθικές αρχές του Χριστιανισμού ούτε κατα οποιαδήποτε τρόπο αντανακλά τις ανάγκες και τις αρχές της κοινωνίας, αργοπεθαίνει, όπως η οργανωμένη θρησκεία πεθαίνει εδώ και καιρό στις νεοφιλελεύθερες χώρες. Για να μην αναφέρω την αμύθητη περιουσία της που λέγεται ότι θα έφτανε ακόμα και για να ξεπληρώσει το ελληνικό χρέος. Συντηρείται μόνο από τους διόλου ευκαταφρόνητους αριθμούς συντηρητικών/φοβισμένων ηλικιωμένων οι οποίοι ποτέ δεν έμαθαν να ψάχνουν την σωτηρία του σώματος, της ψυχής και της ελευθερίας τους παρα μόνο εκ των έξω.
Οι νεώτερες γενιές δεν αντιπροσωπεύονται από την εκκλησία πια. Δεν ξέρουν τα ευαγγέλια, βαριούνται στους αγιασμούς, δεν πιστεύουν στον Χριστιανικό τριαδικό Θεό αλλά μπορεί να πιστεύουν σε κάτι άλλο το οποίο να αποκαλούν Θεό, σε μια δική τους προσωπική κοσμοθεωρία. Όλο και περισσότεροι νέοι και όχι και τόσο νέοι πια δεν πάνε στην εκκλησία, ούτε καν μέσα στο Πάσχα, επιλέγοντας να είναι πιο δημιουργικοί και λιγότερο παραδοσιακοί. Οι γονείς όλο και λιγότερο βαφτίζουν τα παιδιά τους με χριστιανικά ονόματα, επιλέγοντας αρχαιοελληνικά ή συνδυαστικά. Μιλώντας για την Αρχαία Ελλάδα, αυτή αντικαθιστά όλο και περισσότερο τα χρόνια του χριστιανισμού για τους Έλληνες ως την εκ των πραγμάτων ιστορία τους. Τι δόξα έχει να προσφέρει στον απλό Έλληνα η σύνδεση με το χριστιανικό του και με το υπο συμβίωση με άλλα έθνη και θρησκείες υπο την Οθωμανική Περίοδο παρελθόν; Ξεχνάει τα 1500+ χρόνια τα οποία ήταν χριστιανός και δημιουργεί την ιστορική του αντίληψη ως απόγονος του Περικλή, του Αλέξανδρου, του Leonidas και του Πλάτωνα. Η χριστιανική σημαία του πλέον συμβολίζει και την Αθηναϊκή Συμμαχία, την Αττική Διάλεκτο και την περικεφαλαία.
Από αυτή την σύγχυση και την ανάδυση μιας νέας Ελληνικής ταυτότητας με πολύ περισσότερη έμφαση σε αρχαιοελληνικά στοιχεία και μια στροφή μακριά από την πολύ πιο πρόσφατη παράδοση (δηλαδή, από το τι έκαναν οι προπαππούδες και οι παππούδες μας) ο μόνος πραγματικός ηττημένος είναι η Χριστιανική πίστη. Για να επιστρέψω λοιπόν στο πώς ξεκίνησα αυτό το κείμενο:
Τι θα απογίνουν οι εκκλησίες αν οι Έλληνες πλέον είναι Χριστιανοί μόνο για να κρατάνε τα προσχήματα;
Είχα την παραπάνω απορία όταν κατάλαβα ότι οι εκκλησίες, όπως τα πάντα, είναι εφήμερες, και οι περισσότερες χτίσηκαν όταν οι ανάγκες και τα τα πιστεύω των Ελλήνων ήταν τελείως διαφορετικά. Σίγουρα η κοινωνία σε κάποια φάση θα σταματήσει να τις χρησιμοποιεί εντελώς ως ναούς του Χριστιανισμού, αφού όπως φαίνεται η κοινωνία δεν θα χαρακτηρίζεται πια παρα ελάχιστα και επιφανειακά από την χριστιανική ταυτότητα. Ακόμα κι αν οι Έλληνες παραμείνουν κατα κώρον χριστιανοί στις πεποιθήσεις τους, αυτός ο Χριστιανισμός θα έχει προτεσταντοποιηθεί/εξατομικευθεί ακόμα περισσότερο και δεν θα χρειάζονται εκκλησίες ή παπάδες.
Φανταστείτε την αγαπημένη σας εκκλησία σε 50 ή 100 χρόνια. Αν μέινετε στην Ελλάδα στις δύσκολες εποχές που έρχονται, πιστεύετε ότι τα παιδιά σας (αν κάνετε), τα εγγόνια ή τα δισέγγονα σας, θα έχουν το οποιοδήποτε ενδιαφέρον να πάνε στην εκκλησία; Μάλλον θα είναι εγκαταλειμμένη και θα έχει πέσει σε αχρηστία προ πολλού. Σε τι κατάσταση θα είναι αυτή; Γκρεμισμένη, μουχλιασμένη, με τα χρυσά της κλεμμένα προ πολλού και το εσωτερικό της βανδαλισμένο από τα πεινασμένα και αγανακτησμένα πλήθη; Είναι μια πιθανότητα.
Δεν είναι κρίμα όλες οι χιλιάδες, για να μην πω δεκάδες χιλιάδες, εκκλησίες στην Ελλάδα να έχουν βρει μια παρόμοια μοίρα αχρηστίας και εγκατάλειψης; Είναι χρήσιμοι χώροι οι οποίοι θα μπορούσαν να εκμεταλλευθούν διαφορετικά. Τι άλλες χρήσεις μπορούν να έχουν;
Μερικές ιδέες:
Να γκρεμιστούν ώστε οι χώροι που καταλαμβάνουν να αξιoποιηθούν διαφορετικά. Ελπίζω όχι με την δημιουργία εμπορικών κέντρων ή ναούς στην καινούργια παγκόσμια θρησκεία, στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Ίσως ερευνητικά κέντρα, πάρκα, σχολεία; Οι ιδέες πολλές και οι δυνατές χρήσεις περισσότερες.
Κάποιες σαφώς να γίνουν μουσεία. Δεν μπορούν ΟΛΕΣ να γίνουν μουσεία, πάντως, και αν κρίνω από την σημερινή κατάσταση των μουσείων στην επικράτεια, αυτό ίσως να καταδικάσει το μέλλον τους χειρότερα από κάθε άλλη πιθανή επιλογή.
Ουτοπική πρόταση Ι: μετατροπή των εκκλησιών σε τόπους ενημέρωσης σχετικά με τα φαινόμενα αυθυποβολής και διαχωρισμού που δημιουργούν οι θρησκείες («εγώ έχω δίκιο, όχι εσύ»), κατ’ επέκταση πώς όλες οι θρησκείες ουσιαστικά δίνουν διαφορετικό όνομα και υπόσταση σε κάτι το κοινό και άρα προσπάθεια εύρεσης και προβολής των κοινών σημείων των θρησκειών, infostands για την ενημέρωση σχετικά με μη-μονοθεϊστικές φιλοσοφίες και θρησκείες (ταοϊσμός, ζεν, βουδισμός, ινδουισμός, shinto, ανιμισμός) και διασυνδέσεις για περαιτέρω έρευνα στους εκάστοτε φορείς ή τον γκουρού της γειτονίας σας. Αυτή η ενημέρωση μπορεί να είναι και σε τοπικό επίπεδο.
Ουτοπική πρόταση ΙΙ: προαιρετικά με την επιλογή Ι, αλλά όχι σε αμοιβαία σύγκρουση μεταξύ τους, να γίνουν οι εκκλησίες κέντρα ενημέρωσης σχετικά με καταπατήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, φυλετικής (gender & ethnicity) ανισότητας και άλλων παρόμοιων συμπεριφορών για την βοήθεια πάταξης τους. Όπως και η παραπάνω πρόταση, και αυτή η ενημέρωση μπορεί να είναι σε τοπικό επίπεδο.
Σε κάθε εκκλησία μπορεί να εγκατασταθεί έναTotal Perspective Vortex [1][2][3][4, ως προέκταση στο 3] με ειδικό επιτελείο αναπροσαρμογής ώστε το βασανιστήριο της πλήρης συνειδητοποίησης της ασημαντότητας του να γίνει χρήσιμη στον εκάστοτε άνθρωπο και να τον βοηθήσει να διοχετεύσει την ενέργεια που θα έρθει από την πλήρη αυτή συνειδητοποίηση σε χρήσιμες και όχι αυτοκαταστροφικές ενέργειες.
Μπορούν να γίνουν θεματικά cinema ή κλαμπ. Ειδικά οι μεγάλες εκκλησίες θα μπορούσαν να έχουν μεγάλη επιτυχία έτσι.
Πού ξέρεις; Μπορεί ο Χριστιανισμός παγκοσμίως να ξεκινήσει μια εκστρατεία για να ξανακερδίσει τα χαμένα πλήθη. Θα γνωρίσουμε την Αντιμεταρρύθμιση Mk. II η οποία θα φέρει την θρησκεία στο πνεύμα της εποχής. Το δόγμα θα ψηφιοποιήσει τα ιερά κείμενα και θα τα μεταφράσει σε LOLspeak γραμμένο με greeklish, θα αντικαταστήσει οποιαδήποτε αναφορά στην Αγία Τριάδα με τις λέξεις “Τhe Force” και θα επανεκδόσει τα ανέκδοτα του Chuck Norris με τον Χριστό στην θέση του Chuck Norris, το αίμα του Χριστού θα είναι σφηνάκια Vodka Red Bull και το σώμα του πατατάκια με γεύση πίτσα. Οι ίδιες οι εκκλησίες θα έχουν μηχανήματα εικονικής πραγματικότητας στις οποίες θα τρέχει το MMORPG (Massive Multiplayer Online Religious Piety Game) Word of God στο οποίο οι πιστοί θα έχουν έναν Χριστιανό χαρακτήρα τον οποίο θα πρέπει να περάσουν από διάφορα στάδια ιεροσύνης. Οι άνθρωποι εξουσίας της Εκκλησίας θα αναδεικνύονται μέσω των highlevels τoυ παιχνιδιού και οι game masters θα είναι οι επίσκοποι και αρχιεπίσκοποι. H πρόοδος μέσα στο παιχνίδι θα γίνεται μέσω της εκπλήρωσης διάφορων χριστιανικών αποστολών όπως το να πλέκουν επιτάφιους, να ψέλνουν εκκλησιαστικούς ύμνους με interface α λα SingStar και Guitar Hero ή να αποστηθίζουν εδάφια της Παλιάς και Νέας Διαθήκης τα οποία μετά θα πρέπει να παίξουν με ένα σύστημα ηθικών επιλογών εμπνευσμένο από παλιά παιχνίδια ρόλων. Το PvP κομμάτι του παιχνιδιού θα έχει native σύνδεση και θα είναι πλήρως συμβατό με το World of Allahγια πραγματική θρησκευτική δράση. Το παιχνίδι θα μπορεί να συνεχιστεί και σε φορητές συσκευές, με τις οποίες οι παίχτες θα μπορούν να μαζεύουν XP κάνοντας τον σταυρό τους έξω από άλλες εκκλησίες εκτός της δικής τους με ειδικά achievements για τις απομακρυσμένες εκκλησίες. Ειδικά achievements θα υπάρχουν και για την τέλεση του ακάθιστου ύμνου, ενός ορισμένου αριθμού «Χριστός-ανέστη-αληθώς-ανέστη» καθώς και σε γιορτές αγίων. Φυσικά θα υπάρχει και σύστημα pay-to-win βασισμένο στα παραδοσιακά συγχωροχάρτια με ειδικά μπόνους για κονσόλες Word of God εγκαθεστιμένες σε μοναστήρια. Οι γυναίκες πιστοί θα έχουν δικαίωμα παιχνιδιού αλλά μόνο τις μέρες που δεν θα έχουν περίοδο· μην τα ισοπεδώσομε και όλα!
Highlevel παίκτης του Word of God μαζεύοντας XP στην φορητή του συσκευή.
Περισσότερες χρήσιμες προτάσεις για το επόμενο βήμα για τις εκκλησίες είναι ευπρόσδεκτες!
