Αυτό το κείμενο αρχικά ήταν μέρος του ανερχόμενου “Πέντε νύχτες στο Ίστανμπουλ (και μία στο Αϊβαλί)” αλλά άρχισα να γράφω, να γράφω, να γράφω… Τελικά αποφάσισα ότι θα ήταν καλύτερο σαν ξεχωριστό post.
Στην Κωνσταντινούπολη και στην Τουρκία γενικότερα, ένοιωσα κάτι αρκετά παράξενο. Ένοιωσα λες και όλα ήταν οικεία… αλλά ταυτόχρονα ξένα. Η συμπεριφορά των ανθρώπων και πράγματα τα οποία δεν θα περίμενες να βρεις εκτός Ελλάδας έκαναν την εμφάνιση τους παντου. Περίπτερα δίπλα σε τζαμιά με πανύψηλους μιναρέδες, τούρκοι που έπιναν τσαί αντί για φραπεδούμπα (nescafe: το μόνο αγαθό πιο ακριβό στην Τουρκία παρα στην Ελλάδα) παίζοντας tavla (τάβλι). Ήταν σαν μία Ελλάδα η οποία θα είχε επηρεαστεί για αιώνες απο την κουλτούρα του ισλαμικού κόσμου…
Οι Έλληνες έχουμε μια παράξενη ιδέα για τον εαυτό μας. Νομίζουμε πως απο την αρχή του χρόνου έχουμε υπάρξει ως μία ενιαία φυλή-κράτος-έθνος-θρησκεία-πολιτιστική οντότητα. Απο την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι έλληνες έτρωγαν σουβλάκι, έπιναν ούζο, χόρευαν συρτάκι, παίζαν μια αρχαία παραλλαγή του μπουζουκιού σε σχήμα λύρας και φυσικά λάτρευαν τον Χριστό με την μορφή του αγνώστου θεού. Αν πάρουμε ως δεδομένη την ιστορία που διδασκόμαστε και πιάσουμε τα υπονοούμενα, οι κάτοικοι της Ελλάδας εδώ και 3500 χρόνια περίπου δεν έχουν αλλάξει σχεδόν καθόλου σε εθνολογική και φυλετική σύσταση.
Το ότι η Ελλάδα δεν υπήρξε ως “Ελλάδα” μέχρι το 1828 δεν φαίνεται φυσικά να πτοεί κανέναν. Το ότι Ρωμαίοι, Ανατολικοί Ρωμαίοι (Βυζάντιο), Σλάβοι, Ενετοί, Φράγκοι, Λατίνοι διαφόρων είδών, Εβραίοι και Οθωμανοί έχουν ζήσει και συμβιώσει με χριστιανούς και άλλους ελληνόφωνους απο την περίοδο της αρχαιότητας μέχρι και σήμερα στον Ελλαδικό Χώρο φαίνεται μια ασήμαντη υποσημείωση. Κι όμως. Αν σκεφτούμε ότι τα απο πάνω δεν είναι έθνη αλλά αυτοκρατορίες και ομάδες ανθρώπων οι οποίες ομαδοποιούνται σύμφωνα με πολιτισμικά και όχι φυλετικά στοιχεία, καταλαβαίνουμε τι παρτούζα τυριών, κοινώς fondue, αποτελεί την φυλετική καθαρότητα της σύγχρονης Ελλάδας.
Δεν μπορώ να πω πολλά για το πόσο οι κάτοικοι του Βυζαντίου αυτοπροσδιορίζονταν ως Έλληνες, γιατί δεν ξέρω πολλά για αυτό. Ξέρω όμως πώς για πάνω απο 1000 χρόνια δεν υπήρχε Ελλάδα, παρα μόνο Ρώμιοσύνη. Μάλιστα, η Ελλάδα σαν έννοια ήταν ταυτισμένη με τον ειδωλολατρισμό, την αρχαία φιλοσοφία, την δημοκρατία και όλα αυτά τα αρχαιοελληνικά, τα οποία δεν είχαν θέση σε μια χριστιανική αυτοκρατορία. Οι κάτοικοι, λοιπόν, δεν αυτοπροσδιορίζονταν ως Έλληνες αλλά ως Ρωμαίοι ή Ρωμιοί. Αξίζει να αναφέρω ότι ο όρος “Βυζάντιο” πρωτοχρησιμοποιήθηκε τον 16ο αιώνα για ιστορικούς σκοπούς (ευχαριστώ τον Άρη που μου πρωτομίλησε για αυτό).
Αυτοκράτωρ Πιστός Βασιλεύς Ρωμαίων… Αγιά Σοφιά
Όταν οι Οθωμανοί κατέκτησαν το Βυζάντιο τον 14ο και 15ο αιώνα, κατέκτησαν τα εδάφη αυτού που σήμερα ονομάζουμε Ελλάδα μαζί με τους χριστιανούς κατοίκους της. Πόσο διαφορετικό όμως είναι αυτό απο την κατοχή του χώρου απο μια Ρωμαίκη ηγεσία; Για σκεφτείτε. Η Ελλάδα σαν Ελλάδα υπήρξε θεωρητικά ελεύθερη μόνο κατα την αρχαιότητα. Απο τότε μέχρι το 1828 υπήρξε κατακτημένη απο αυτοκρατορίες μη “ελληνικές”. Η Ρωμαική και μετέπειτα “Βυζαντινή” Αυτοκρατορία κυριάρχησε στην Ελλάδα για σχεδόν μιάμισι χιλιετία. Τόσο πολύ κράτησε αυτή η κυριαρχία που διαμόρφωσε ριζικά τον πολιτισμό των κατοίκων των εδαφών της. Το ότι επελέγη η ελληνική γλώσσα σαν επίσημη στην αυτοκρατορία παίζει πολύ μεγάλο ρόλο σε αυτό, αφού επιλέχθηκε με βάση την διάδοση της στον λαό, εις βάρος φυσικά των ιερών λατινικών. Αυτό το βήμα ήρθε σχεδόν μία χιλιετία νωρίτερα απο το υπόλοιπο της Ευρώπης.
Με την επιλογή των ελληνικών ως γλώσσα, το Βυζάντιο έγινε μια για πάντα “δικό μας”. Εντυπώθηκε ανεξίτηλα σε όλες τις συλλογικές πολιτισμικές μνήμες του ελλαδικού χώρου. Αν δεν είχε γίνει αυτή η επιλογή, η αλλαγή της γλώσσας, δεν θα ήταν δικό μας. Και φυσικά ότι είναι δικό μας, είναι ολοκληρωτικά δικό μας. Δικός μας είναι ο χριστιανισμός, δικιά μας είναι η Κωνσταντινούπολη, δικιά μας ολόκληρη η Ανατολία!
Οι Οθωμανοί ήρθαν και το πήραν αυτό το δικό μας, και κυρίευσαν στον πρώην ρωμαικό χώρο για περίπου 400 χρόνια. Όμως, σε πλήρη αντίθεση με την καθοριστική 1500ετή κυριαρχία των ρωμαίων, σύμφωνα με την επικρατούσα αντίληψη αυτά τα 400 χρόνια ήμασταν σκλάβοι. Δεν υπήρξε καμία πολιτισμική ζύμωση απο τους Τούρκους προς τα εμάς. “Χάσαμε 400 χρόνια”, λένε πολλοί για την κατάσταση της Ελλάδας μετα-οθωμανικά. Αναρωτιέμαι εδώ: αν η τουρκοκρατία είχε διαρκέσει και αυτή 1500 χρόνια, θα είχε καταφέρει να καθορίσει πιο ολοκληρωτικά την ελληνική συνείδηση και εν τέλει να την διαμορφώσει σαν πλαστελίνη, όπως έγινε με το Βυζάντιο;
Έχουμε ελάχιστα αρχαιοελληνικά στοιχεία στην σύγχρονη κουλτούρα μας, και όσα έχουμε είναι αντιδάνεια. Οι Βυζαντινοί και οι χριστιανοί στην τουρκοκρατία δεν ενδιαφέρονταν για την Αρχαία Ελλάδα και τα ιδανικά της: οι μεν έκλεισαν την Ακαδημία, κατέστρεψαν την αρχαία πολιτιστική κληρονομιά ενώ οι δε ξεπούλαγαν ό,τι είχε απομείνει για πενταροδεκάρες στους ευρωπαίους. Η επιστροφή στις ρίζες ήρθε στο προσκήνιο μόνο μετά τον Διαφωτισμό και ήταν επακόλουθο (με την γέννηση του ρομαντικού εθνικισμού) να εξαπλωθεί και στην τότε υπόδουλη χώρα και να ανάψει τα αίματα. Ούτε πολλά στοιχεία του Βυζαντίου έχουμε κρατήσει, αν εξαιρέσει φυσικά κανείς τον χριστιανισμό και την πλειάδα ηθών και εθίμων τα οποία δεν χάθηκαν και έφτασαν στα χέρια μας αρκετά αναλοίωτα απο τότε.
Και επιτέλους, μετά απο αυτό τον αρκετά μακρύ πρόλογο, έρχομαι στο θέμα μου. Η “τουρκοκρατία” διαμόρφωσε την σύγχρονη ελληνικη ταυτότητα πολύ περισσότερο απ’όσο θέλουμε να πιστέψουμε. Το υποψιαζόμουν και πριν το ταξίδι μας αυτό, αλλά ζώντας την Κωνσταντινούπολη απο κοντά δεν έχω πλέον αμφιβολία. Οι μικρές πτυχές της καθημερινότητας στην Τουρκία μαρτυρούν περίτρανα το προφανές: περίπτερα, κράχτες παντού (στην Ελλάδα έχουμε εξευρωπαϊστεί πια και το έχουμε ξεπεράσει κάπως αυτό), κλαρίνα και αραβικοί ρυθμοί στην ποπ μουσική, κωμική ανυπακοή σε πρακτικούς νόμους (βλέπε απαγόρευση καπνίσματος… ας πούμε), μεγάλες οικογένειες με αλληλουποστηριζόμενα μέλη (“θα σε πάω στου μπαντζανάκη μου, έχει μια καταπληκτική ταβέρνα…”) και… μεγαλύτερες οικογένεις: διαφθορά, πελατειακές σχέσεις, ρουσφέτια. Αν πιάσω τις κουζίνες; Μπακλαβάς, τζατζίκι, μουσακάς, γύρος, ντολμαδάκια… Μπορώ να αναφέρω τουρκο-ελληνικές λιχουδιές μέχρι αύριο! Αν υπάρχει ένα στοιχείο όμως το οποίο να αποδεικνύει ακράδαντα την πολιτισμική μας συγγένεια πρώτου βαθμού με την Τουρκία είναι η γλώσσα.
Lukumια…
Είναι αυτό που μου έκανε μεγαλύτερη εντύπωση. Έβλεπα τόσες άσχετες λεξούλες τις οποίες μπορούσα να καταλάβω που αποφάσισα (μετά την δεύτερη μέρα) να τις σημειώνω. Θα τις αναγράφω όπως τις έβλεπα και με την ελληνική προφορά σε παρένθεση. Τα συμπεράσματα δικά σας…
huzur (χουζούρ)
tavan (ταβάν)
baklava (μπακλαβά)
boya (μπογιά)
gişe (γκισέ)
markuç (μαρκούτς)
nargile (νάργκιλε)
portokal (πορτοκάλ)
fistık (φιστίκ)
peşkeş (πεσκές)
ispanak (ισπανάκ)
havuzu (χαβούζου)
kuru (κουρού… αυτό νομίζω ότι σημαίνει καυτερό)
yuvarlak (γιουβαρλάκ)
bürek (μπουρέκ)
buyum (μπουγιούμ = μεγάλο. Παραπέμπω στην λέξη “μπούγιο”)
küçük (κουτσούκ = μικρό. Παραπέμπω στην λέξη “κούτσικο”)
peçet (πετσέτ)
kese (κεσέ)
sakula (σακούλα)
çay (τσάι)
kurasan (κουρασάν, χωρίς πλάκα, έτσι το λένε)
mantar (μαντάρ = μανιτάρι)
karida (καρίδα = γαρίδα)
pancar (παντζάρ)
marul (μαρούλ)
çipura (τσιπούρα)
bayrak (μπαϋράκ)
çoban (τσομπάν)
bodrum (μποντρούμ)
dolma (ντολμά)
fidan (φιντάν)
barut (μπαρούτ)
tufek (τουφέκ)
pilaf (πιλάφ)
cacik (τζαντζίκ)
musaka (μουσακά)
meze (μεζέ)
rakı (ρακί)
lukum (λουκούμι)
kahve (καχουέ)
Σχετικά με τον καφέ, θα ήθελα να αναφέρω ότι διαδώθηκε στην Δυτική Ευρώπη απο την Οθωμανική Αυτοκρατορία, και απο αυτή την λέξη υπάρχουν όλα τα ευρωπαικά παράγωγα… Ο ελληνικός καφές λεγόταν τούρκικος μέχρι το 1974, μέχρι που έγινε η εισβολή στην Κύπρο και στην Ελλάδα άλλαξαν το όνομα για λόγους μαρκετινγκ και απο τότε έμεινε… Αυτό σύμφωνα με την Wikipedia.
Εκεί που θέλω να καταλήξω: υπάρχουν πάρα πολλές αναφορές σε σχέση με την Αρχαία Ελλάδα προ Χριστού. Όμως, το τι πραγματικά έγινε στoν πολιτισμό στον οποίο οφείλεται, υποτίθεται, η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός, κατα την διάρκεια αυτών, δεν αναφέρεται στα βιβλία ιστορίας και δεν συναντάται επισήμως στην ελληνική ταυτότητα, παρα μόνο (λίγο πλέον) στην λαική παράδοση. Είναι τόσο μεγάλο μέρος του ποιοί είμαστε στ’αλήθεια. Όμως όχι μόνο το αγνοούμε, το απαρνιόμαστε. Αντι αυτού, προτιμάμε φυσικά την εξέχουσα παγκόσμια θέση που μας προσφέρει ο τίτλος της “πατρίδας του πολιτισμού”. Επιμένουμε να βλέπουμε σκιές του παρελθόντος για να νοιώθουμε λίγο καλύτερα με το αστείο το οποίο σήμερα λέγεται Ελλάδα. Πού είναι ο σημερινός πολιτισμός; Πού είναι η σημερινή Ελλάδα που όλοι καμαρώνουν ότι είναι η γεννέτειρα του; Όλοι ξέρουμε (ή τουλάχιστον λέμε πως ξέρουμε με αστειάκια του στυλ “Μεγάλοι Έλληνες”, λες και η πλειοψηφία των ελλήνων ξέρει τι έλεγε ο Αριστοτέλης ή ο Πλάτωνας…) για τον Leonidas, την Ακρόπολη και τους Ολυμπιακούς Αγώνες, θέματα ελάχιστης σημασίας για τον σύγχρονο έλληνα αν το καλοσκεφτούμε, ενώ κανείς δεν ξέρει πώς ακριβώς αρχίσαμε να λέμε “ντουγρού” και γιατί ο πρώην πρωθυπουργός μας λεγόταν Καραμανλής.
Αυτή η υποκρισία είναι κάτι το οποίο κατακρίνω και θα κατακρίνω. Όπως λέει και η Αλεξάνδρα “είναι σαν να είσαι εσύ κακάσχημος και να περηφανεύεσαι που ο παππούς σου ήταν πανέμορφος”. Το μόνο που κάνεις είναι να θαυμάζεις τον παππού σου, να ξεχνάς τους γονείς σου, και να μην κάνεις τίποτα για να γίνεις εσύ ο ίδιος καλύτερος… Το μόνο που καταφέρνουμε είναι να διαιωνίζουμε ένα κατασκευασμένο μίσος και πεισματικά να κοιτάζουμε τις διαφορές μας, αγνοώντας πλήρως τις σημαντικές και αξιοσημείωτες ομοιότητες ή και επιρροές οι οποίες διαφαίνονται μετά απο 400 χρόνια συμβίωσης.
Ένα ενδιαφέρον link, το οποίο αν και δεν συμβαδίζει πλήρως με τις ιστορικές απόψεις τις οποίες εκφράζω, έχει αξία στο πώς προβάλει την ποικιλότητα των φυλών που απάρτιζαν την Ρωμιοσύνη και την περιπλοκότητα του θέματος. Για πολύ λίγους, και κατα πάσα πιθανότητα ούτε καν εμένα. http://drgvichia.blogspot.com/